Ψηφίδες από την ιστορία του Ι.Σ.Κ.Ε. (5) Ο Αθηνών Γερμανός (Καλλιγάς) προς τους βουλευτές (1892)

Σε προηγούμενη ανάρτηση είδαμε μέσα από τις πηγές στοιχεία της προσωπικότητας και του έργου του μακαριστού Μητροπολίτου Αθηνών κυρού Γερμανού Καλλιγά, πρώτου Προέδρου του "ΙΕΡΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ".

Το μέγεθος της προσωπικότητας του εκκλησιαστικού ανδρός, ο τρόπος που κατανοούσε τα γεγονότα και την εποχή του, αλλά και τα σχέδιά του για την Εκκλησία και τη σπουδαιότητά της για το 'Έθνος, τον ιερό κλήρο και την ανάγκη ανύψωσης του πνευματικού και βιοτικού του επιπέδου, την εκκλησιαστική εκπαίδευση και την εκκλησιαστική περιουσία, φαίνονται ανάγλυφα μέσα από το μνημειώδη λόγο του προς τους βουλευτές της ιγ΄ περιόδου (1892).

Το γραπτό κείμενο του λόγου υπάρχει σε έντυπη έκδοση: "Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΑΘΗΝΩΝ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΤΟΙΣ ΚΥΡΙΟΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΑΙΣ ΤΗΣ ΙΓ΄ ΠΕΡΙΟΔΟΥ" ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΑΛΕΞ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Ὁδός Ὀφθαλμιατρείου – 3 1892.

Ολόκληρο το πόνημα το μεταφέρουμε εδώ, διατηρώντας όλα τα στοιχεία του πρωτοτύπου και δίνουμε στον αναγνώστη τη δυνατότητα μιας βαθύτερης γνωριμίας με τον μακαριστό Μητροπολίτη Αθηνών Γερμανό.

Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΓΕΡΜΑΝΟΣ

ΤΟΙΣ

ΚΥΡΙΟΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΑΙΣ

ΤΗΣ ΙΓ΄ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ

ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΑΛΕΞ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

3 - Ὁδός Ὀφθαλμιατρείου – 3

1892

Κύριοι Βουλευταί

Ἐάν ἓκαστον μέλος οἱασδήποτε κοινωνίας, γινῶσκον τά καθήκοντα, ἃπερ αὐτῷ πρός αὐτήν ἐπιβέβληνται, ὀφείλῃ πάσῃ δυνάμει νά μεριμνᾷ ὑπέρ τῆς εὐημερίας τῆς εἰς ἣν ἀνήκει κοινωνίας, καί πράττῃ ὃ,τι δυνατόν πρός ταχυτέραν αὐτῆς πρόοδον καί ἀνάπτυξιν, πολλῷ μᾶλλον οἱ ἀνωτέρας θέσεις ἐν τῇ κοινωνίᾳ κατέχοντες ὀφείλουσι διηνεκῶς ἀγρυπνοῦντες νά δράττωνται πάσης εὐκαίρου περιστάσεως, καθ’ ἣν δύνανται ὠφελίμως νά ἐπενεργήσωσιν εἲτε διά τοῦ παραδείγματος αὑτῶν, εἲτε και δι’ ἂλλου τινός μέσου, διεγείροντες παρά τοῖς ἂλλοις εὐγενῆ αἰσθήματα πρός γενναίας ὁδηγοῦντα πράξεις, καί ὑποδεικνύοντες τά μέσα, δι’ ὧν τά μέν κακῶς κείμενα δύνανται νά διορθωθῶσι, τά δέ καλῶς ἒχοντα βαθμηδόν καί κατ’ ὁλίγον νά προαχθῶσιν, αὐτοί πρῶτοι τά ὑπαγορευόμενα τοῖς ἂλλοις πραγματοποιοῦντες. 

Ἐκ τῆς ἀρχῆς ταύτης καί ἡμεῖς ὁρμώμενοι, καί ἒνθεν μέν παρατηροῦντες τά τῆς ἐκκλησίας ἡμῶν, μή καλῶς ἒχοντα, ἒνθεν δέ ἀδιστάκτως πιστεύοντες ὃτι ἡ βελτίωσις τούτων λίαν ἐπωφελῶς ἐπενεργήσει ἐπί τῆς ἠθικῆς ἀναπλάσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καί τῆς καθόλου προόδου τοῦ ἒθνους, καθόσον ἡ θρησκεία εἶναι τό προσφορώτερον μέσον πρός ἠθικήν τῶν κοινωνιῶν ἀνατροφήν, ἂνευ δέ ταύτης οὐ μόνον ἀληθής πολιτισμός δέν δύναται νά ὑπάρξῃ, ἀλλά καί οἱ αὐστηρότεροι τῶν νόμων ἀποβήσονται ὃλως ἀσθενεῖς καί ἀνίσχυροι πρός περιστολήν τῆς κακίας καί ἀναστολήν τῆς πρός τήν παρακμήν ῥοπῆς, τῆς ἂνευ θρησκευτικῆς βάσεως παιδείας ἀδυνατούσης νά ἀναστείλῃ τήν κοινωνίαν ἐκ τῆς πρός τήν κακίαν ἀγούσης· - ἀνελάβομεν ἳνα ἀπευθύνωμεν τήν παροῦσαν τοῖς κυρίοις ἀντιπροσώποις τοῦ ἒθνους καί εἲπωμεν ὃσα αἱ ἀσθενεῖς ἡμῶν δυνάμεις ἐπιτρέπουσι καί ἡ σμικρά πεῖρα ἐδίδαξεν, ἀφορμήν ἂλλως τε παρέχοντες τοῖς ἰσχυροτέροις καί μᾶλλον πεπειραμένοις ὃπως κρείττονα γράψωσι καί εἲπωσιν.

Οὐδείς ἀγνοεῖ ὃτι μετά τήν ἀποφράδα ἐκείνην ἡμέραν τῆς 29 Μαΐου, καθ’ ἣν ὑπέκυψε καί ἡ τελευταία τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀκρόπολις, τό ἒθνος ὁλόκληρον ἐν τῷ ὠκεανῷ τῶν θλίψεων καί τῶν διωγμῶν εὑρεθέν, συνεκρατήθη ὑπό τῆς ἁγίας ἡμῶν μητρός, τῆς Ἐκκλησίας, ἣτις ὡς ὂρνις, περισυναγαγοῦσα τά νοσσία ἑαυτῆς, οὐ μόνον αὐτή ἑκάστοτε προκινδυνεύουσα κατά τό δυνατόν ταῦτα συνετήρησεν, ἀλλά καί διαφυλάξασα τάς δύο πολυτιμοτέρας τοῦ ἒθνους παρακαταθήκας, τήν Πίστιν καί τήν Γλῶσσαν, μητρικῶς ἐγαλούχει τά ἑαυτῆς τέκνα, ἐν μέν ταῖς συμφοραῖς καί ταῖς δοκιμασίαις παραμυθοῦσα, χρηστάς δ’ ἐκάστοτε τάς ἐλπίδας παρέχουσα περί μελλούσης ἐκ τῶν δεινῶν ἀπελευθερώσεως, καταλλήλως πρός τοῦτο ἀνατρέφουσα καί διαπαιδαγωγοῦσα, αὐτή πρώτη καί ὑπέρ πάντα ἂλλον ἐκζητοῦσα τήν ἐλευθερίαν καί τήν ἀπολύτρωσιν ἀπό τοῦ πιέζοντος τόν εὐγενῆ αὐτῆς τράχηλον καταθλιπτικοῦ ζυγοῦ. Ἡ ἁγία ἡμῶν Ἐκκλησία ὡς φιλόστοργος μήτηρ κατά τάς σκληράς ἐκείνας τῆς δουλείας ἡμέρας προσεκάλει τά πνευματικά αὐτῆς τέκνα οὐχί βεβαίως εἰς θολοσκεπεῖς ναούς καί καλλιμαρμάρους σχολάς, ἀλλ’ εἰς τρώγλας ὑπογείους, ἃς ἡ φαντασία εἰς οὐρανίους σκηνάς μετεποίει, καί ὃθεν μία παρά πάντων ἀνεπέμπετο δέησις πρός τόν οὐράνιον Πατέρα, ἡ περί ἀπολυτρώσεως δέησις. Εἰς τό φῶς δέ τῆς σελήνης οἱ ἀείμνηστοι ἐκεῖνοι τοῦ Ὑψίστου λειτουργοί καί τοῦ ἒθνους διδάσκαλοι περισυνάγοντες τά τέκνα τῶν στενόντων Ἑλλήνων ἐδίδασκον ταῦτα, καί ἐγύμναζον εἰς τήν εὐσέβειαν, ἐμπνέοντες τόν πρός τήν ἐλευθερίαν πόθον, καί μετά τῆς τῶν γραμμάτων διδασκαλίας κρατύνοντες τήν πρός τήν πατρώαν πίστιν καί τήν πατρίδα ἀγάπην καί ἀφοσίωσιν. Ἐν τῷ μεταξύ δέ πόσας συμφοράς δέν ὑπέστη ἡ ἐκκλησία! ὁπόσους ἀγῶνας δέν ἠγωνίσθη! ὁπόσα σφάγια ἱερά δέν προσέφερεν ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος! Οἱ Λουκάρεις καί οἱ Κονταρεῖς, οἱ Παρθένιοι καί οἱ Γρηγόριοι, καί δυσαρίθμητοι ἂλλαι ἑκατόμβαι ἐξ ἀρχιερέων καί ἱερέων ἀποτελούμεναι εὐθαρσῶς τόν μαρτυρικόν ὑπέστησαν θάνατον ἀπό τῆς πρώτης τῆς κατακτήσεως ἡμέρας μέχρι τῶν ἡμερῶν ἡμῶν. Τηλικαύτας δέ συμφοράς τό ἡμέτερον γένος καί ἰδίᾳ οἱ τῆς ἐκκλησίας προϊστάμενοι ὑφίσταντο, ὣστε πανταχόθεν τοῦ πεπολιτισμένου κόσμου διηγείροντο ἡ συμπάθεια καί ὁ θαυμασμός· «ἡ Ῥωμαίων γῆ», ἒγραφέ τις τῶν ἱερῶν συνελεύσεων, «κρατεῖται καί ταλαιπωρεῖται σύμπασα, ὡς μηδέποτε τεταλαιπώρηται παρά τινος ἀρχῆς μηδέν γένει ὑπήκοον. Ἀλλ’ οὓτως εἰσίν ἀνώτεροι τοῦ φόβου καί τῶν ἀπειλῶν, ὣστε συμβέβηκεν αὐτοῖς λάμπειν ὡς μάρτυρας, οὐ καθ’ ἡμέραν, ἀλλά καί καθ’ ὣραν καί στιγμήν, καί οὓτω προσπαίζουσι τῇ καταιγίδι ταύτῃ, ἣν οἱ λοιποί τῶν ἀνθρώπων μόνῃ ἀκοῇ καί φρίττουσι καί θαυμάζουσι» (Παπαρρηγ. ς΄, 404). Ἐνῷ δέ τοσαῦτα ἡ Ἐκκλησία καί οἱ ταύτης ἀρχιποίμενες ὑφίσταντο, οὐδόλως ἡ πνευματική τοῦ γένους μόρφωσις καί ἀνάπτυξις παρημελεῖτο, τῆς παροικίας τοῦ Φαναρίου Ἀθηνοπόλεως παρά τῶν τότε λογίων ἀποκαλουμένης. «Ἐκεῖ γάρ ὁ Εὐγένιος ὁ πολύς ἦν τότε θεολογῶν, ἐκεῖ Δωρόθεος φιλοσοφῶν, ἐκεῖ ῥητορεύων Κριτίας, ἐκεῖ Ἀνανίας τάς λογικάς τέχνας διδάσκων, ἐκεῖ ἐσμός φιλοσόφων καί φιλολόγων σμῆνος καί θεολόγων θίασος, ἐφ’ οἷς ἣδετο πᾶς τις φιλογενής, μάλιστα οἱ χορηγοί καί φιλίστορες».

Ἡ τοιαύτη τοῦ ἡμετέρου γένους κατάστασις ἐπί μακρούς αἰῶνας διατηρηθεῖσα, οὐ μόνον δέν ἀπεψύχραινε τό πρός τήν ἐλευθερίαν αἲσθημα, ἀλλά καί ὃσον περισσότεροι χρόνοι παρήρχοντο, ὃσον καταθλιπτικώτερος ἦν ὀ βαρβαρικός ζυγός, ὃσον πλείονα σφάγια παρά τῶν τυράννων ὡς ὁλοκαυτώματα ἱερά ὑπέρ τῆς πίστεως καί τῆς πατρίδος προσεφέροντο, τόσον καί ἡ πρός τήν ἐλευθερίαν ζέσις καί προθυμία ηὒξανε, πάντων προσδοκώντων τό πλήρωμα τοῦ χρόνου, ἳνα ὑπό τάς ἁγίας τῆς ἐκκλησίας ἐμπνεύσεις ἐμπνευσθέντες ἀποτινάξωσι τόν ζυγόν καί ἀνακτήσωσι τήν παρά τῶν λειτουργῶν τοῦ Ὑψίστου ἐμπνευσθεῖσαν αὐτοῖς πολυτίμητον ἐλευθερίαν.

Καί λοιπόν, ὃτε ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου, πρώτη ἡ Ἐκκλησία τήν ἱεράν τῆς ἐλευθερίας σημαίαν ἀναπετάσασα διά τῶν λειτουργῶν της, προσεκάλει τά ἁπανταχοῦ τῆς γῆς διεσπαρμένα αὑτῆς τέκνα, ἳνα ἐπί τό αὐτό συνελθόντα διαρρήξωσι τά θλίβοντα μητέρα καί τέκνα σκληρά δεσμά, καί ἀναλάβωσι τόν ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος ἀγῶνα. Ἐνταῦθα δέν προτιθέμεθα νά μνημονεύσωμεν ὃλων τῶν μέσων, ὃλων τῶν θυσιῶν, ὃλων τῶν προσπαθειῶν τῶν ὑπό τῆς Ἐκκλησίας καταβληθεισῶν. Καί πρό τοῦ ἀγῶνος καί ἐν αὐτῷ τῷ ἀγῶνι ἡ ἐκκλησία διεδραμάτισε τό κυριώτερον πρόσωπον. Οἱ λειτουργοί τῆς ἐκκλησίας πρό πάντων ὑφίσταντο τούς τρομερωτέρους διωγμούς, τάς μεγαλητέρας θυσίας, καθόσον οἱ διώκοντες ἐγίνωσκον ὃτι ἂνευ τούτων οὐδέ κἂν λόγος ἦν δυνατόν νά προφέρηται περί ἐλευθερίας. Εἰς τά κυριώτερα κέντρα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἡ τότε γενεά ἒβλεπε τούς ἀνωτέρους λειτουργούς τῆς θρησκείας ἀπαγχονιζομένους καί ἐπί πολλάς ἡμέρας αἰωρουμένους πρός τρόμον τῶν ἀπορφανιζομένων Ἑλλήνων καί καταφρόνησιν τῶν ὑπέρ τῆς πίστεως θνησκόντων. Ἀλλά καί ἐκ τῆς ἀγχόνης οἱ ἀείμνηστοι ἐκεῖνοι τῆς ἐλευθερίας ἱερομάρτυρες προέτρεπον διά τοῦ θανάτου των τούς ποιμανθέντας, ἳνα μάχωνται καί θνήσκωσιν ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος. Ἐνῷ δέ ταῦτα ἐνταῦθα διεπράττοντο, ἀλλαχοῦ ἂλλοι τῆς ἐκκλησίας ἱεροφάνται διά τῶν γνώσεών των ὑπηρέτουν τά συμφέροντα τοῦ ἒθνους καί ὑπερθέρμαινον τήν πρός τό βασανιζόμενον ἒθνος εὐσπλαχνίαν, μέχρις οὗ κάμψαντες τούς ἰσχυρούς τῆς γῆς ἐπέτυχον τήν ἐκ τῆς πατρικῆς κληρονομίας ἀνεξαρτησίαν τῆς γωνίας ταύτης.

Μετά τάς τοσαύτας προσπαθείας τῆς Ἐκκλησίας, μετά τάς τηλικαύτας θυσίας τῶν λειτουργῶν της, ἓκαστος περιέμενεν, ὃτι ἡ νέα τῶν πραγμάτων κατάστασις ἢθελε διοργανωθῆ οὓτω πως, ὣστε ἐάν μή τήν πρώτην ἐν τῷ Κράτει θέσιν κατελάμβανεν ἡ Ἐκκλησία, ἐάν μή εἰς πάντα τά ἐθνικά ζητήματα ἡ πρωτοβουλία αὐτῇ ἐδίδετο, τοὐλάχιστον δέν θά παρηγκωνίζετο καί ἐπί τοσοῦτον, ἀλλά θά ἐλάμβανε τήν αὐτήν βεβαίως θέσιν, ἣν μετά ταῦτα ἒλαβον ἀλλαχοῦ αἱ Ἐκκλησίαι, καίπερ οὐδέν ὑπέρ τοῦ Ἒθνους αὑτῶν ποιήσασαι. Παρά πᾶσαν ὃμως προσδοκίαν, οἱονεί λησμονηθεισῶν τῶν πρός τό Ἒθνος καί τήν Ὀρθοδοξίαν μεγάλων τῆς Ἐκκλησίας ἐκδουλεύσεων καί θυσιῶν, ὧν ἂνευ δυσχερῶς τις δύναται νά ὑπολογίσῃ ὃτι θά ὑφίσταντο τά ἐν τῇ χερσονήσῳ τοῦ Αἳμου ὑπάρχοντα ἀνεξάρτητα ἢ ἡμιανεξάρτητα ἒθνη, ἢ ὃτι ὃλως θά ὑπῆρχε χριστιανισμός· λησμονηθεισῶν, λέγομεν, τῶν τηλικούτων θυσιῶν, τό Ἒθνος οὐ μόνον δέν ἢμειψε τήν γαλουχήσασαν αὐτὀ ἁγίαν μητέρα τήν ὑπέρ αὐτοῦ προπηλακισθεῖσαν, ἀλλά καί οἰκτρῶς παρηγκώνισε ταύτην, παρασχόν διακιοδοσίαν ὃλως περιωρισμένην, καί συντάξαν νόμους τείνοντας σχεδόν εἰς τήν ἐντελῆ αὐτῆς ἀποσύνθεσιν. Οἱονεί δέ μετανοῆσαν διά τήν τοιαύτην γενναιοδωρίαν (!), καθεκάστην περικόπτει τά παραχωρηθέντα δικαιώματα, ἐπεμβαῖνον καί ἐκεῖ, ἒνθα δέν ἐπιτρέπεται. Ἐκ τῆς τοιαύτης καταστάσεως ἡ θέσις τῆς Ἐκκλησίας, συγκρινομένη πρός τήν κατάστασιν τῶν ἂλλων Ἐκκλησιῶν τῶν μετά ταῦτα ἐν τῇ Χερσονήσῳ τοῦ Αἳμου ἀνεξαρτηθέντων ἐθνῶν, εἶναι ὃλως ἀδικαιολόγητος, αἱ μεταγενέστεραι δέ γενεαἰ βεβαίως ἀποδώσουσι τό δίκαιον, καταδικάζουσαι τόν μετ’ ἀγνωμοσύνης ἀδικήσαντα.

Εἶναι ἆρα γε ἀνάγκη νά ἀναφέρωμεν τούς ταπεινωτικούς ὃρους τούς ἐκμηδενίσαντας τήν ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίαν; Ἐνῷ δέ ἀλλαχοῦ ὡς πρῶτον καί κύριον ἒρεισμα τῆς πολιτείας θεωρεῖται ἡ ἠθική, βάσις δέ ταύτης ἡ θρησκεία, λειτουργοί δέ τῆς ἠθικῆς καί τῆς θρησκείας ὁ κλῆρος, ὑπέρ τοῦ ὁποίου πολλαί καταβάλλονται προσπάθειαι ἐκ μέρους τῆς πολιτείας καί νόμοι εὐεργετικοί ὑπέρ αὐτοῦ νομοθετοῦνται, καί δικαιώματα τῇ Ἐκκλησίᾳ παρέχονται, καί μισθοί ὑπέρ τοῦ Κλήρου ὁρίζονται καί ἡ εὐπρέπεια τῶν ἱερῶν Ναῶν ἐπιζητεῖται καί θεραπεύεται, ἐνταῦθα ἡ πολιτεία φέρεται πρός τούς λειτουργούς τῆς θρησκείας ὡς ἂν μή εἶχεν ἀνάγκην τούτων, ὡς ἂν μή εἶχε χρείαν τῆς θρησκείας, τῆς ἠθικῆς. Ἀπλῆ ἀνάγνωσις τοῦ καταστατικοῦ νόμου τοῦ διευθύνοντος τάς σχέσεις τῆς Πολιτείας πρός τήν Ἐκκλησίαν ἀρκεῖ νά καταδείξῃ τήν ἀλήθειαν τῶν λεγομένων. Οἱ συντάξαντες, ἢ μᾶλλον οἱ ψηφίσαντες τόν νόμον τοῦτον, οὐδόλως ἒλαβον ὑπ’ ὂψιν τάς πρός τήν μητέρα Ἐκκλησίαν μεγάλας ἐθνικάς ὑποχρεώσεις· οὐδόλως ἒλαβον ὑπ’ ὂψιν τάς μεγάλας τῶν λειτουργῶν τῆς Ἐκκλησίας θυσίας, τήν πρωτοφανῆ αὐτῶν αὐταπάρνησιν· οὐδόλως ἒλαβον ὑπ’ ὂψιν τήν ἱστορίαν αὐτῆς, ἐξ ἦς θά ἐμάνθανον, ὃτι σοφοί αὐτοκράτορες τήν ἰσχύν τῆς Ἐκκλησίας ἐθεώρουν σωτήριον τῆς βασιλείας των βάσιν, ἠθικοποιόν τῆς πολιτείας δύναμιν. Τά μεθ’ ἡμᾶς ἀνεξαρτηθέντα ἒθνη, καίτοι οὐδόλως ὀφείλουσι ταῖς Ἐκκλησίαις αὑτῶν ὃσα τό ἑλληνικόν Ἒθνος τῇ ἑαυτοῦ Ἐκκλησίᾳ ὀφείλει, ἂμα τῇ ἀποκαταστάσει των πρό παντός ἂλλου ἐμερίμνησαν, καί διηνεκῶς μεριμνῶσι περί τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ ἱεροῦ αὐτῆς Κλήρου, γινώσκοντα ὃτι διά τῆς ἐνισχύσεως τῆς Ἐκκλησίας, διά τῆς ἀναπτύξεως καί ἀνεξαρτησίας τοῦ ἱεροῦ Κλήρου αὐτό τό ἒθνος προαχθήσεται, τῆς μέν εὐσεβείας καί τῆς ἠθικῆς ἐπαυξανομένων καί κραταιουμένων, τῆς δέ κακίας περιοριζομένης καί ἐξασθενούσης.

Ἲσως τις ἀναγινώσκων τάς γραμμάς ταύτας καταδικάσει τόν γράφοντα ὡς ζητοῦντα ἐνίσχυσιν δευτέρας ἐν τῷ Κράτει ἀρχῆς, δυναμένης νά ἒχῃ τοιαύτας συνεπείας, οἳας ἒχει ἡ ἐπικράτησις τοῦ καθολικοῦ Κλήρου ἐν τῇ Δύσει. Ἲσως ἓτερος παρατηρήσει, ὃτι ἡ Ἐκκλησία ἐκπληρώσασα τόν προορισμόν αὑτῆς καί συντελέσασα εἰς τήν ἀπελευθέρωσιν καί ἀνεξαρτησίαν τοῦ Κράτους οὐδέν ἓτερον καθῆκον ἒχει, ἢ νά τελεσιουργῇ τά μυστήρια διά τῶν λειτουργῶν της, πάντων τῶν ἂλλων καθηκόντων, τῆς μορφώσεως τ. ἒ., τῆς διαπαιδαγωγήσεως καί ἠθικοποιήσεως τοῦ Ἒθνους ἀνατεθέντων αὐτῇ τῇ πολιτείᾳ. Ἐπιτραπήτω ἡμῖν νά μή παραδεχθῶμεν τάς παρατηρήσεις ταύτας. Ὃσον ἀφορᾷ τήν πρώτην, μεγίστη ὑφίσταται διαφορά μεταξύ τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας καί τῶν ἂλλων Ἐκκλησιῶν, τοῦ ἡμετέρου Κλήρου καί τοῦ Κλήρου τῶν ἑτεροδόξων Ἐκκλησιῶν. - Ἡ ἡμετέρα Ἐκκλησία καί ὁ ἑλληνικός Κλῆρος καθ’ ὃλην τήν σειράν τῶν αἰώνων, καί κατά τάς ἀγαθάς ἡμέρας τοῦ Κράτους καί κατά τάς πονηράς, καί ἐν εὐτυχίαις καί ἐν δυστυχίαις, οὐ μόνον συνεταύτισε τήν ἑαυτοῦ τύχην μετά τῆς τύχης τοῦ Ἒθνους, ἀλλά, ὡς προερρήθη καί καθ’ ὃλας τάς δυσμενεῖς τοῦ Ἒθνους περιστάσεις ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν καί ὁ ἱερός Κλῆρος πρῶτοι ὑπερεμάχησαν τῶν δικαίων τοῦ Ἒθνους, τά πάντα ὑπέρ αὐτοῦ θυσιάσαντες. Ὁ ἱερός τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας Κλῆρος, πολλάκις ἀντιστάς πρός ἐμφυλίους σπαραγμούς ἀπειλήσαντας τήν πατρίδα, ἒσωσεν αὐτήν ἐκ τῆς ἀναρχίας. Ὁ ἱερός Κλῆρος ἦτο πάντοτε ὁ ὑπερασπιστής τῶν καταθλιβομένων, ὁ προστάτης καί βοηθός τῶν δυστυχούντων, ὁ συνήγορος τῶν ἐθνικῶν δικαιωμάτων. Οὐδέν παράδειγμα δύναταί τις νά προτάξῃ, καθ’ ὃ ὁ ἱερός Κλῆρος ἀντέστη πρός τά τοῦ Ἒθνους συμφέροντα, ἐνῷ ὑπέρ τοῦ ἐναντίου ἒχομεν τήν ἱστορίαν μάρτυρα ἀψευδῆ. Οἱ ἀποτελοῦντες τόν ἱερόν τῆς Ἀνατολ. Ἐκκλ. Κλῆρον πάντοτε ἐδόξαζον, ὃτι δέν ἠδύναντο νά ἐργασθῶσιν ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας κάλλιον ἢ ἐργαζόμενοι ὑπέρ τῆς εὐδαιμονίας τοῦ Ἒθνους. Ἐάν δέ ποτε ἀνεμίχθῃ εἰς ξένας τοῦ προορισμοῦ καί τῆς κλήσεως αὑτοῦ ὑποθέσεις, τοῦτο ἐγένετο ὁσάκις ὑπεβλήθη τοῦτο ὑπό τῆς ἰδίας αὐτοῦ συνειδήσεως πρός τό συμφέρον τῆς πατρίδος. Ἂλλως τε νόμοι, διαγράφοντες ἑκάστου τά καθήκοντα καί τά δικαιώματα ἐν δικαίῳ μέτρῳ δύνανται νά προλαμβάνωσι πᾶσαν παρεκτροπήν καί σφετερισμόν ἀλλοτρίων δικαιωμάτων. - Ὃσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τήν δευτέραν παρατήρησιν, ὃτι δηλ. ἡ Ἐκκλησία ἐκπληρώσασα τόν προορισμόν της καί συντελέσασα εἰς τήν ἀνεξαρτησίαν τοῦ Ἒθνους, οὐδέν ἓτερον αὐτῇ ὑπολείπεται καθῆκον ἢ ἡ τελεσιουργία τῶν μυστηρίων, παρατηροῦμεν ὃτι καί πᾶσαι μέν αἱ ἂλλαι Ἐκκλησίαι, ἰδίᾳ δέ ἡ ἡμετέρα καθῆκον εἶχε καί ἒχει οὐ μόνον νά τελεσιουργῇ τά μυστήρια, ἀλλά καί διηνεκῶς νά μεριμᾷ περί τῆς ἠθικοποιήσεως τῶν πιστῶν διά τε τῆς ὀρθῆς καί εὐσεβοῦς διδασκαλίας καί τῶν ἂλλων πρός τοῦτο προσφόρων μέσων. ὃτι δέ ἡ ἒλλειψις τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας ἐκ μέρους τῶν λειτουργῶν τῆς Ἐκκλησίας τά μάλιστα βλάπτει τήν κοινωνίαν, ὠθοῦσα αὐτήν εἰς ὠκεανόν ἀνυπολογίστων δεινῶν, ἀρκοῦσα ἀπόδειξις εἶναι ἡ καθολική τῶν κοινωνιῶν ἐξαχρείωσις, ἧς ἓνεκεν τό ἒγκλημα ἐπολλαπλασιάσθη, ἡ ἀσέβεια πανταχοῦ διεδόθη καί ἡ ἀνηθικότης ὑπερέβη πᾶν ὃριον. Ἐξακολουθήσουσι δέ πάντως τά δεινά ταῦτα πολλαπλασιαζόμενα, ἐν ὃσῳ ὁ μέν ἱερός Κλῆρος διατελεῖ ἱστάμενος εἰς τήν κατωτάτην τῆς ἀμαθείας βαθμῖδα, περιοριζόμενος εἰς τήν τελεσιουργίαν τῶν μυστηρίων, καί ἐν τῇ ἀμαθεία του θεωρῶν τήν ἱεράν αὑτοῦ διακονίαν ὡς τέχνην πορισμοῦ, ἡ δέ Ἐκκλησία δι’ ἒλλειψιν ἐλευθερίας καί ἰκανῶν λειτουργῶν δέν διαχέει τήν ζωογόνον αὒραν τῆς οὐρανίου αὑτῆς διδασκαλίας ἐπί τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ.

Τήν κατάστασιν ταύτην τήν λυπηράν ὑπ’ ὂψιν ἒχοντες καί νομίζοντες, ὃτι αὓτη προέρχεται ἐκ τῆς καταπτώσεως τοῦ ἱεροῦ Κλήρου καί τῆς ἐλλείψεως ὀρθοδόξου χριστιανικῆς ἀγωγῆς καί διδασκαλίας, καθῆκον ἡμῶν ἀπαραίτητον ἐθεωρήσαμεν νά χαράξωμεν κατά τό μέτρον τῶν ἀσθενῶν ἡμῶν δυνάμεων τάς κατωτέρω πρός βελτίωσιν τῶν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν πραγμάτων ἐκτεθησομένας ταπεινάς σκέψεις, καί προκαλέσωμεν τήν σύντομον καί σύντονον μέριμναν τῆς Σ. Κυβερνήσεως καί τῶν κυρίων Βουλευτῶν ἐπί τῶν ἐξῆς σπουδαιοτάτων ἀντικειμένων:

1) Τῆς διοικήσεως τῆς Ἐκκλησίας

2) τῆς μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ Κλήρου, και

3) τῆς χρησιμοποιήσεως τῆς ἐκκλ.περιουσίας.

___________________

Α΄

Περί διοικήσεως τῆς Ἐκκλησίας.

Συμφώνως ταῖς ἀποστολικαῖς διατάξεσι, πᾶσα χώρα δέον νά ἐπισκοπῆται ὑπό ἐπισκόπου κανονικοῦ, προνοοῦντος περί τῆς προσελεύσεως τῶν μή χριστιανῶν εἰς τήν ἀληθῆ τοῦ χριστιανισμοῦ διδασκαλίαν, προάγοντος διά τῆς εὐσεβείας καί ποιμαντορικῆς αὐτοῦ ἱκανότητος τούς πιστούς «ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τῇ ὑγιαινούσῃ καί ἐλέγχοντος τούς ἀντιλέγοντας» (Α΄ Τιμ. α΄, 10). Ἡ διηνεκής ἐπισκόπησις τῶν πιστῶν παρά τῶν κανονικῶν Ἐπισκόπων τοσοῦτον ἐθεωρεῖτο ἀναγκαία ἀπό τῆς Ἐκκλησίας, ὣστε οἱ μετά τούς ἁγίους Ἀποστόλους πνευματέμφοροι τῶν ἁγίων Συνόδων Πατέρες οὐδαμῶς ἐπέτρεπον τοῖς ἐπισκόποις τήν ἐκ τῆς ἰδίας ἐπισκοπῆς ἀπουσίαν (Καν. ις΄ τῆς α΄ καί β΄, π΄ τῆς ς΄, ια΄ καί ιβ΄ Σαρδ.), βαρείας ἐπιβάλλοντες ποινάς τοῖς ἂνευ λόγου δεδικαιολογημένου ἀπομακρυνομένοις τῆς ἐπισκοπῆς των. Ἀλλ’ ἐάν οὐδενί ἐπιτρέπηται νά διαμένῃ μακράν τῆς ἑαυτοῦ Ἐπισκοπῆς πλέον τῶν τριῶν ἐβδομάδων, ὃπως μή μένῃ ἡ λογική τοῦ Χριστοῦ ποίμνη ἀποίμαντος καί ἀπροφύλακτος, κατά μείζονα λόγον δέν ἐπιτρέπεται νά μένῃ ἐπί πολύν χρόνον χηρεύοουσα οἱαδήποτε Ἐπισκοπή· καθόσον ὁ ἐπίσκοπος καί μακράν εὑρισκόμενος δύναται νά μεριμνᾷ ὑπέρ τοῦ ποιμνίου του, συναισθανόμενος τήν βαρεῖαν εὐθύνην, ἣν φέρει καί ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καί ἐνώπιον τῆς Ἐκκλησίας καί ἐνώπιον τῆς κοινωνίας διά πᾶσαν πνευματικήν ζημίαν προερχομένην ἐκ τῆς ἀπουσίας του. Χηρευούσης ὃμως τῆς ἐπισκοπῆς, τίς περί ταύτης καί τοῦ ποιμνίου μεριμνήσει; Ἓνεκεν τῆς ἀνυπολογίστου πνευματικῆς ζημίας τῆς προερχομένης ἐξ ἐλλείψεως ἐπισκόπου ἐν οὐδεμιᾷ τῶν ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν καί νῦν διαμένει ἐπισκοπή χηρεύουσα περισσότερων τῶν τριῶν μηνῶν. Ἐν Ἑλλάδι ὃμως, παρά πᾶσαν προσδοκίαν, καί κατά προφανῆ παράβασιν τοῦ β΄ ἂρθρου τοῦ Συντάγματος, ἐκ τῶν ὑφισταμένων τεσσαράκοντα ἐπισκοπῶν αἱ 19 διατελοῦσιν ἐν χηρείᾳ, αἱ μέν πρό εἰκοσαετίας (!) αἱ δέ πρό ὀλιγωτέρων ἐτῶν κατά παράβασιν τῶν ἱερῶν κανόνων, καί πρός μεγάλην τῆς ἐκκλησίας καί τοῦ ἒθνους ζημίαν. Ἡ τοιαύτη ἀσύγγνωστος ἀμέλεια μεγάλως ἐπέδρασεν ἐπί τῆς καταπτώσεως τοῦ γοήτρου τῆς ἐκκλησίας. Ὁ κλῆρος διαμένων ἂνευ ποιμένος ἐπισκοπεύοντος αὐτόν, ἐκτρέπεται ὡς ἐπί τό πολύ τῆς εὐθείας ὁδοῦ πρός σκάνδαλον τῶν ἁπλουστέρων, οἳτινες βλέποντες τούς πνευαμτικούς αὐτῶν πατέρας παρεκτρεπομένους καί μή ποδηγετοῦντας εἰς τήν εὐσέβειαν καί τήν ἀρετήν τούς πιστούς διά τοῦ παραδείγματός των, παρεκτρέπονται καί οὗτοι κινδυνεύοντες νά ἀπολεσθῶσι· «ῥαδίως εὐζήλωτον καί πρόχειρον τοῖς λαοῖς, λέγει ὁ θεῖος Χρυσόστομος, ἡ τοῦ προεστῶτος μοχθηρία· καί οὐδέν οὓτω ῥάδιον, ὡς τό γενέσθαι κακούς, εἰ τούτους μάλιστα ἂγει πρός τήν κακίαν μοχθηρός προεστώς».

Ἲσως τις παρατηρήσει ὃτι ἐν ταῖς χηρευούσαις ἐπισκοπαῖς ὑπάρχουσι τριμελεῖς ἐπισκοπικαί ἐπιτροπαί, συγκροτούμεναι ἐκ τῶν ἀξιωματικῶν τῆς ἐπσκοπῆς, αἳτινες δύνανται νά διευθύνωσι τά τῆς ἐπισκοπῆς ἀπροσκόπτως ὑπό τήν ἐπίβλεψιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. Ἡ παρατήρησις δέν εἶναι ὀρθή· ἡ πεῖρα αὐτή διδάσκει ὃτι ὁ θεσμός οὗτος τῶν ἐπισκοπικῶν ἐπιτροπῶν, νέον τῶν νεωτέρων δημιούργημα, καθ’ ὁλοκληρίαν ἐναυάγησεν, ἀφ’ ἑνός μέν ἓνεκεν τῆς ἀνικανότητος τῶν ἀποτελούντων τήν τριμελῆ ταύτην ἐπισκοπικήν ἐπιτροπήν, ἀφ’ ἑτέρου δέ διότι καί ὁ θεσμός οὗτος τῇ οὐχί βεβαίως συγγνωστῇ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καταδολιεύεται, τῶν ἐπισκοπικῶν τούτων ἐπιτροπῶν ἐξαρτωμένων συνήθως ἐκ τῆς κρατούσης πολιτικῆς μερίδος καί ὑπακουούσης ὡς ἐπί τό πολύ εἰς τά νεύματα ταύτης. Νομίζομεν λοιπόν ὃτι ἡ ἒλλειψις ἐπισκόπων καί ὁ θεσμός τῶν ἐπισκοπικῶν ἐπιτροπῶν εἶναι αἱ δύο πρῶται αἰτίαι τῆς ἐπικρατούσης ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ θλιβερᾶς καταστάσεως. Ὡς ἐκ τούτου οἱ κ. ἀντιπρόσωποι τοῦ ἒθνους, καθῆκον ἒχοντες ἳνα μεριμνήσωσι διά νομοθετικῆς ἐργασίας περί τῆς προόδου τοῦ ἒθνους, πρωτίστως ὀφείλουσι μετά σπουδῆς νά μεριμνήσωσι περί τῆς ἐκκλησίας, ψηφίζοντες νομοθετήματα ἀνάλογα πρός τάς ἀξιώσεις τοῦ ἒθνους, πρός τό ὑψηλόν ἀξίωμα τῆς ἀρχιερωσύνης καί τόν ὑψηλόν τῆς ἐκκλησίας σκοπόν, ἐξασφαλίζοντα οὓτω τήν διηνεκῆ ὑπό τῆς ἐκκλησίας ἐπισκόπησιν τοῦ λαοῦ διά τῶν καταλλήλων προσώπων.

Ἐν τῷ ζητήματι ὃμως τούτῳ περί πληρώσεως τῶν ἐπισκοπῶν παρά πολλῶν προβάλλεται ἡ παρατήρησις, ὃτι τεσσαράκοντα ἐπισκοπαί εἰς κράτος ἀριθμοῦν δύω ἣμισυ ἑκατομμύρια ψυχῶν εἶναι πολλαί, ἀφοῦ εἰς ἂλλα κράτη, τόν αὐτόν ἀριθμόν χριστιανῶν ἒχοντα, πέντε ἢ ἓξ ἐπίσκοποι ἀναλογοῦσιν. Ἡ παρατήρησις δέν εἶναι ὡς ἐκ πρώτης ὂψεως φαίνεται ὀρθή. Εἶναι ἀληθές ὃτι ἀλλαχοῦ ὑπάρχουν ὀλιγώτεροι ἐπίσκοποι· ἀλλ’ ἐκεῖ οἱ ὀλίγοι ἐπίσκοποι ἒχουσι πλείστους ὃσους βοηθούς, ἱεροκήρυκας, λογίους ἐπιτρόπους, γραμματεῖς· καί αὐτοί δέ οἱ ἁπλοῖ ἐφημέριοι εἶναι προλύται πανεπιστημίων καί ἀκαδημιῶν, ἐνῷ ἐνταῦθα ἃπασαι αἱ πνευματικαί καί διοικητικαί καί τελετουργικαί ἐργασίαι εἰσίν ἀνατεθειμέναι εἰς τόν ἐπίσκοπον. Ὁ ἐπίσκοπος ἐν Ἑλλάδι εἶναι ὁ τελεσιουργός τῶν μυστηρίων, ὁ ἱεροκήρυξ, ὁ γραμματεύς, ὁ γραφεύς. Ἂνευ αὐτοῦ οὐδέν γίνεται ἐν τῇ ἐπισκοπῇ· μόλις δ’ ἐπαρκῶν νῦν ἓκαστος εἰς τήν ἐπισκόπησιν τῆς ἐπισκοπικῆς δικαιοδοσίας του, οὐδέν θέλει πράττῃ, ἐάν ἡ σημερινή τῆς ἐπισκοπῆς περιφέρεια διπλασιασθῇ ἢ τριπλασιασθῇ. Ἑπομένως ὁ ἀριθμός τῶν ἐπισκοπῶν ἐν Ἑλλάδι δέν εἶναι πολύς. Ἐπειδή ὃμως τινές τῶν ἐπισκόπῶν ἒχουσιν ὃρια λίαν περιωρισμένα κατ’ άντίθεσιν ἂλλων, ἐχουσῶν λίαν ἐκτενῆ, διά τοῦτό τινες ἐξ αὐτῶν δύνανται νά συμπτυχθῶσι κατά τόν ἀκόλουθον πίνακα:

1) Κέρκυρα, Παξοί.

2) Λευκάς, Ἰθάκη.

3) Κεφαλληνία.

4) Ζάκυνθος.

5) Χαλκίς, Καρυστία.

6) Ἂνδρος, Κέα.

7) Σῦρος, Μῆλος, Ταῆνος.

8) Θήρα, Ἀμοργός.

9) Νάξος, Πάρος.

10) Ὓδρα, Σπέτσαι.

11) Ἂρτα.

12) Τρίκκαλα, Σταγοί, Γαρδίκιον.

13) Λάρισσα.

14) Φάρσαλα, Δομοκόν.

15) Δημητριάς, Πλαταμών.

16) Αἰτωλοακαρνανία.

17) Εὐρυτανία.

18) Φθιῶτις.

19) Φωκίς, Θῆβαι.

20) Ἀττική.

21) Ἀχαΐα, Ἦλις.

22) Καλάβρυτα,

23) Ἀργολίς.

24) Κόρινθος.

25) Μαντινεία.

26) Γορτυνία.

27) Μεσσηνία.

28) Τριφυλία.

29) Σπάρτη, Μονεμβασία.

30) Γύθειον, Οἲτυλον, Κύθηρα.

Τοιουτοτρόπως αἱ τεσσαράκοντα ἐπισκοπαί περιορίζονται εἰς τριάκοντα, δηλ. δέκα εἰς τάς νήσους, δέκα εἰς τήν στερεάν καί δέκα εἰς τήν Πελοπόννησον. Ἑκάστης δέ τούτων ἐχούσης ἲδιον ἐπίσκοπον, δύναται οὗτος νά ἐπαρκέσῃ ὁπωσδήποτε εἰς τάς ἐκκλησιαστικάς ἀνάγκας, ἐάν μάλιστα ἒχῃ ὑπό τάς ἑαυτοῦ διαταγάς ἓνα τοὐλάχιστον ἱεροκήρυκα καί ἓνα γραμματέα, ἰδιαίτερα ἒχοντα προσόντα καί ὑπό τοῦ ἐπισκόπου διοριζόμενον.

Ἲσως τι καί μετά τον τηλικοῦτον τῶν ἐπισκοπῶν περιορισμόν παρατηρήσει: ποῦ εὑρεθήσονται τόσα πρόσωπα κατάλληλα διά νά πληρωθῶσι διά μιᾶς αἱ ὑπολειπόμεναι δέκα κεναί ἐπισκοπαί. Καίτοι δυσχερής φαίνεται ἡ πλήρωσις τόσων ἐπισκοπῶν, χάριτι ὃμως θείᾳ δυνάμεθα νά εἲπωμεν ὃτι ἡ ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος εὐμοιρεῖ εἰσέτι ἰκανῶν προσώπων καταλλήλων διά τό ἐπισκοπικόν ἀξίωμα· τροποποίησις δέ τις τοῦ τρόπου τῆς ἐκλογῆς τῶν ἐπισκόπων δύναται, ὡς φρονοῦμεν, οὐ μόνον νά διευκολύνῃ τήν ἐκλογήν τῶν ἱεραρχῶν, ἀλλά καί νά ἀναδείξῃ ἐπισκόπους ἀξίους τῆς ἑαυτῶν κλήσεως.

Ὃτε ὁ καταστατικός τῆς Ἱερᾶς Συνόδου νόμος κατηρτίζετο, οἱ τοῦτον συντάξαντες ἐνόμισαν ὃτι καινοτομοῦντες θέλουσιν ἐπιτύχει τό ποθούμενον ὑπέρ τῆς ἐκκλησίας ἀποτέλεσμα, χωρίς νά μελετήσωσι τούς ἱερούς κανόνας, τάς ἐκκλησιαστικάς διατάξεις ἢ τοὐλάχιστον τούς κανονισμούς τῶν ἂλλων ἐκκλησιῶν. Ἡμεῖς νομίζομεν ὃτι τό ὑφιστάμενον σύστημα ἐντελῶς ἀπέτυχεν, ἡ δέ Βουλή συνενοουμένη μετά τῆς Ἱερᾶς Συνόδου δέον νά μεταρρυθμίσῃ διά τό μέλλον τόν ἐκλογικόν τῶν ἐπισκόπων νόμων, καί δή κατά τόν ἀκόλουθον τρόπον.

Οἱ κατά τόπους ἐπίσκοποι, ἒχοντες τήν ἐπαγρύπνησιν ἐπί τοῦ ἱεροῦ κλήρου, εἶναι οἱ μόνοι ἁρμόδιοι νά ἀποφαίνωνται τίνες εἰσίν οἱ κατάλληλοι διά νά ἀνέλθωσιν εἰς τό ἐπισκοπικόν ἀξίωμα. Ἓκαστος λοιπόν τῶν ἐπισκόπων ἐκ τοῦ σύνεγγυς καί ἐκ μακρᾶς πείρας γινώσκων τούς ὑφ’ ἑαυτόν κληρικούς, τήν εὐσέβειαν ἑκάστου, τήν ἀρετήν, τήν ἀξίαν, τήν διοικητικήν ἱκανότητα, δύναται ἐν βάρει συνειδήσεως νά συνιστᾷ τῇ Ἱερᾷ Συνόδῳ πρός ἐγγραφήν εἰς πίνακα ἐκλεξίμων τούς κεκτημένους πρός τοῖς ἂλλοις ἠθικοῖς πλεονεκτήμασι τά ἐξῆς προσόντα:

α΄) Τούς ἒχοντας πτυχίον διδάκτορος ἢ προλύτου μιᾶς τῶν ὀρθοδόξων θεολογικῶν σχολῶν·

β΄) Τούς διακρινομένους ἐπί αὐστηρότητι βίου, ἀρετῇ καί θρησκευτικῇ ἀπαρνήσει· καί

γ΄) Τούς ὑπηρετήσαντας παρά τῷ συνιστάντι τούτους ἐπισκόπῳ τοὐλάχιστον ἐπί μίαν πενταετίαν εἰς ἀνώτερόν τι ἐκκλησιαστικόν διακόνημα.

Ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐγγράφει τόν συνιστάμενον ἐν τῷ πίνακι τῶν ἐκλεξίμων καί εἰδοποιεῖ δι’ ἐγγράφου αὑτῆς τό ὑπουργεῖον τῶν Ἐκκλησιαστικῶν· τοιουτοτρόπως δ’ ἐκ τῶν προτέρων ὑπάρχουσιν ὑποδεδειγμένοι τῇ Ἱερᾷ Συνόδῳ καί τῇ κυβερνήσει οἱ ἂριστοι τῶν κληρικῶν οἱ δυνάμενοι νά ἀρχιερατεύωσιν. Ἐν περιπτώσει χηρείας ἐπισκοπῆς τινος, ἡ Ἱερά Σύνοδος ὁρίζει ἐκλέξιμον μέν ἡμέραν τήν πρώτην Κυριακήν μετά τήν τεσσαρακοστήν ἀπό τῆς ἀποβιώσεως τοῦ ἐπισκόπου, τόπον δ’ ἐκλογῆς τήν κυριωτέραν ἐκκλησίαν τῆς ἐπισκοπικῆς ἓδρας τῆς χηρευσάσης ἐπισκοπῆς. Οἱ πρεσβύτεροι καί οἱ ἱερομόναχοι τῆς ἐπισκοπῆς προσηκόντως προσκαλούμενοι προσέρχονται εἰς τήν προσδιορισθεῖσαν ἐκκλησίαν· μετά δέ τόν Ὂρθρον καί τήν θείαν Λειτουργίαν ἂρχονται τῆς ἐκλογῆς διά μυστικῆς ψηφοφορίας ὑπό τήν ἐπίβλεψιν ἐφορευτικῆς ἐπιτροπῆς, ἀποτελουμένης ἐξ ἑνός τῶν σεβασμιωτάτων συνοδικῶν ἀρχιερέων ἐπί τούτῳ ἀποστελλομένου εἰς τήν χηρεύουσαν ἐπισκοπήν, τοῦ γενικοῦ ἐπιτρόπου τῆς χηρευσάσης ἐπισκοπῆς, καί τοῦ προέδρου τοῦ ἐπισκοπικοῦ δικαστηρίου, δηλ. τοῦ οἰκονόμου ἢ τοῦ ἀναπληρωτοῦ αὐτοῦ, παρισταμένου καί τοῦ νομάρχου ὡς ἀντιπροσώπου τῆς κυβερνήσεως. Οἱ ἐκλογεῖς, ἒχοντες ὑπ’ ὂψιν ἀντίγραφον ἐπίσημον τοῦ ἐν τῇ Ἱερᾷ Συνόδῳ καί τῷ ὑπουργείῳ τῶν Ἐκκλησιαστικῶν ἢδη κατηρτισμένου πίνακος τῶν ἐκλεξίμων, ψηφίζουσιν οἷον βούλονται ἐκ τῶν ἐν τῷ πίνακι ἀναγραφομένων. Μετά δέ τήν ψηφοφορίαν οἱ τρεῖς ἐκ τῶν πλειοψηφισάντων διά τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί τῆς Κυβερνήσεως ὑποβάλλονται τῇ αὐτοῦ Μεγαλειότητι τῷ Βασιλεῖ, ὃστις ἐκλέγει τόν ἓνα τοῦτον.

Διά τοῦ ἐκλογικοῦ τούτου τρόπου νομίζομεν, ὃτι αἱ ἐπισκοπαί δέν θέλουσι χηρεύει ἓνεκεν διαφωνιῶν καί συγκρούσεως συμφερόντων ἐπί ὁλόκληρα τέταρτα αἰώνων, οἱ δέ ἐκλεγόμενοι ἒσονται οἱ σχετικῶς ἱκανώτεροι· οὓτω δέ νέα δοθήσεται ὢθησις πρός τήν εὐσέβειαν καί τήν ἀρετήν. Διά δέ τοῦ προτεινομένου μέτρου θά προάγωνται οὐχί οἱ χαίροντες τῶν συμπαθειῶν τοῦ μέν ἢ τοῦ δέ, ἀλλ’ οἱ ἱκανώτεροι καί οἱ δικρινόμενοι ἐπί τῇ ἀρετῇ, παιδείᾳ καί ἐκκλησιαστικῇ μορφώσει. - Ἀνωτέρω ἐμνημονεύσαμεν τῶν ἐπισκοπικῶν ἐπιτροπῶν, παρατηρήσαντες ὃτι ὁ θεσμός οὗτος ὃλως ἐναυάγησε, τῶν ἀποτελούντων τάς ἐπιτροπάς ταύτας ἀποδειχθέντων ὃλων ἀνικάνων εἰς τήν διεύθυνσιν τῶν χηρευσουσῶν ἐπισκοπῶν. Ἐπειδή ὃμως ἡ μετά θάνατον τοῦ ἐπισκόπου ἢ κατά τήν ἀπουσίαν αὐτοῦ δέον νά ὑφίσταται ἀρχή τις ἐξασφαλίζουσα τήν ἐκκλησιαστικήν περιουσίαν καί τό τῆς ἐπισκοπῆς ἀρχεῖον, καί διεξάγουσα τήν τρέχουσαν ὑπηρεσίαν, διά τοῦτο νομίζομεν ὃτι πρέπει ὁ περί ἐπισκοπικῶν ἐπιτροπῶν θεσμός νά ἀντικατασταθῇ δι’ ἑνός προσώπου κατά τόν ἀκόλουθον τρόπον.

Ἐπίσκοπος, εἲτε περιοδεύων τήν ἐπσικοπήν του, εἲτε ἀνωτέρᾳ διαταγῇ ἐν τῇ πρωτευούσῃ ἢ ἀλλαχοῦ διαμένων, δέον νά ἀντιπροσωπεύηται παρά τινος τῶν ἀνωτέρων κληρικῶν ἐν τῇ ἐπισκοπῇ. Καί ὃσον μέν ἀφορᾷ εἰς τάς περιπτώσεις ταύτας, καθ’ ἃς ἀπουσιάζει ὁ ἐπίσκοπος, τό πρᾶγμα εἶνε εὐχερές, τοῦ ἐπισκόπου διορίζοντος τόν κατάλληλον. Ἐπειδή ὃμως μετά τόν θάνατον τοῦ ἐπισκόπου δέον νά ὑπάρχῃ ὁ κατάλληλος τοποτηρητής, ὃστις νά δύναται ἂνευ μεσολαβήσεως χρονικοῦ διαστήματος(1) νά ἐξασφαλίζῃ τό Γραφεῖον, ὡς ἂνω ἐρρἠθη, καί διακρατεῖ ἂνευ διακοπῆς τήν τρέχουσαν ἐκκλησιαστικήν ὑπηρεσίαν, τό τοιοῦτον δέ πρόσωπον μόνος ὁ ἐπίσκοπος δύναται καλῶς νά γινώσκῃ, διά τοῦτο προτείνομεν ἳνα τῇ προτάσει τοῦ ἐπισκόπου ἀναγνωρίζηται διά βασιλικοῦ Διατάγματος, ἐκτός τῶν ἂλλων ἀξιωματικῶν τῆς ἐπισκοπῆς, καί εἷς γενικός ἐπίτροπος, ἒχων ὁρισθησόμενα προσόντα, ὃστις οὐ μόνον ἀπουσιάζοντα, ἀλλά καί ἀποθνήσκοντα τόν ἐπίσκοπον νά ἀναπληροῖ. Τοιουτοτρόπως καί ἐν τοῖς ἀρχείοις τῶν ἐπισκοπῶν ἐπικρατήσει τάξις τις καί ἡ τρέχουσα ὑπηρεσία βαδίσει κανονικῶς, καί αἱ νῦν ἐπισυμβαίνουσαι ἀταξίαι καί ἀσχημίαι ἐκλείψουσι.

(1 Κατά τό νῦν ἐπικρατοῦν σύστημα πολλάκις παρέρχονται μῆνες ὁλόκληροι μέχρις οὗ διορισθῇ ἐπισκ. ἐπιτροπή καί ἀναλάβῃ τά καθήκοντά της.)

Καί τοσαῦτα μέν περί τοῦ πρώτου ἀντικειμένου, ὃπερ προτιθέμεθα νά διαπραγματευθῶμεν. Περί δέ ἐπισκοπικῶν δικαστηρίων, ἱεροκηρύκων, πνευματικῶν, ἀξιωματικῶν καί ἂλλων σχετικῶν ζητημάτων, εἰς τήν διοίκησιν τῆς Ἐκκλησίας ἀφορώντων, ἐπιφυλασσόμεθα προσεχῶς νά ἐκθέσωμεν τήν ταπεινήν ἡμῶν γνώμην.

Β΄

Περί μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ Κλήρου.

Διηνεκῶς καί ἐν τῇ δημοσιογραφίᾳ καί ἰδιαιτέρως πολλά γράφονται καί λέγονται παράπονα καί πολλαί ἀναφέρονται μομφαί κατά τῶν λειτουργῶν τοῦ Ὑψίστου καί δι’ ἂλλας μέν ἐλλείψεις αὐτοῦ, ἰδίᾳ δέ διά τήν ὑπερβάλλουσαν αὐτοῦ ἀμάθειαν. Καί ὃτι μέν αἱ μομφαί αὗται ἀληθεῖς εἰσίν οὐδείς ἀντιλέγει· ὀφείλωμεν ὃμως νά ἐξετάσωμεν πόθεν αἱ ἐλλείψεις αὗται προέρχονται, πῶς ἡ ἐπιπολάζουσα ἀμάθεια ἐπικρατεῖ καί τίνι τρόπῳ τό κακόν διορθωτέον.

Ἐάν λάβωμεν ὑπ’ ὂψιν τήν πνευματικήν κατάστασιν τῶν λειτουργῶν τῶν Ἐκκλησιῶν τῶν ἂλλων ἐθνῶν οὐ μόνον τῶν Ὀρθοδόξων ἀλλά καί τῶν μή τοιούτων, θέλομεν ἀνεύρει ἐκεῖ ζωήν, δρᾶσιν ἂγνωστον παρ’ ἡμῖν. Αὐτά τά ἐν τῇ χερσονήσῳ τοῦ Αἳμου ἒθνη, τά ἀποκτήσαντα τήν ἀνεξαρτησίαν αὑτῶν μετά τό ἡμέτερον Ἒθνος, κέκτηνται ἱερατικάς σχολάς καλῶς κατηρτισμένα, ἱεράς ἀκαδημίας ἐκπληρούσας θαυμασίως τόν ἑαυτόν προορισμόν. Τό χθές ἡμιανεξαρτηθέν βουλγαρικόν ἒθνος, πρό πάσης ἂλλης σκέψεως, ἐσκέφθη περί τοῦ ἱεροῦ Κλήρου, τοῦ παιδαγωγοῦ τούτου τῶν κοινωνιῶν. Ἐν Ἑπτανήσῳ ὃπου ἐκεῖ ξένοι τά τοῦ τόπου πρό τῆς ἑνώσεως διηύθυνον, ἱδρύθη ἱερά ἀκαδημία, ἧς οἱ καρποί τά μάλιστα συνετέλεσαν εἰς τήν διαπαιδαγώγησιν τοῦ ἑπτανησιακοῦ λαοῦ. Καί ἡ μέν Ἀκαδημία ἐκείνη διελύθη μετά τήν ἓνωσιν ὡς περιττή· ἐκ δέ τῶν πνευματικῶν αὐτῆς τέκνων οἱ ἐπιζῶντες εἰσί πολύτιμα τῆς Ἐκκλησίας ἀγλαΐσματα, διαπρεπεῖς κατέχοντες θέσεις. Παρ’ ἡμῖν ὃμως διαφόρως τά ἐκκλησιαστικά ἡμῶν πράγματα ἒχουσι. Μετά τήν θείῳ ἐλέῳ ἀποκατάστασιν τοῦ Ἒθνους περί πασῶν τῶν ἀναγκῶν αὐτοῦ ἐλήφθη πρόνοιά τις. Καθώς ὃμως ὡς πρός τήν ἐκκλησιαστικήν διοίκησιν κατεβλήθη σπουδαία φροντίς, ὃπως ἡ Ἐκκλησία ᾖναι ὑποτεταγμένη σχεδόν τῇ πολιτείᾳ, τοιουτοτρόπως φαίνεται ἐθεωρήθη συμφέρον νά μή ληφθῇ οὐδέ ἡ ἐλαχίστη πρόνοια καί περί τῆς μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ Κλήρου. Ἡ ἒλλειψις δ’ αὓτη δύναται νά δώσῃ τήν ὑπόνοιαν ὃτι ἀπό σκοποῦ ἡ πολιτεία δέν ἐμερίμνησε περί τῆς μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ Κλήρου, ὃπως ἒχῃ τοῦτον ὑποχείριον. Τήν ὑπόνοιαν δέ ταύτην ἐνισχύει ἒνθεν μέν ἡ κατάργησις τῶν θρησκευτικῶν ἐδρῶν ἐκ τῶν Γυμνασίων καί τῶν ἂλλων Σχολῶν καί ἡ ἀνάθεσις τῆς διδασκαλίας τῶν ἱερῶν μαθημάτων εἰς ἀνθρώπους πολλάκις οὐχί εὐσεβεῖς, ἒνθεν δέ οἱ συσταινόμενοι ἑκάστοτε παρά τῶν κ. Βουλευτῶν ὡς ὑποψήφιοι διά τό ἱερατικόν ἀξίωμα, οἳτινες ὡς έπί τό πολύ ἐντελῶς ἀμόρφωτοι καί ἀγράμματοι.

Καί ἡμεῖς βεβαίως, ἐάν διεωρῶμεν κίνδυνόν τινα ἐκ τῆς τοῦ Κλήρου μορφώσεως, ἐάν ἐβλέπομεν τήν ζημίαν τήν ἐκ τῆς ἀμαθείας τοῦ κλήρου προερχομένην δι’ ἂλλου τρόπου ἀναπληρουμένην, βεβαίως δέν θά ἐγράφομεν τάς γραμμάς ταύτας. Ἐπειδή ὃμως ἓνεκεν τῆς ἐπιπολαζούσης ἀμαθείας τοῦ Κλήρου ὁ μέν λόγος τοῦ Θεοῦ ἀργεῖ, περιοριζομένων τῶν Κληρικῶν εἰς τήν τυπικήν τῶν μυστηρίων καί τῶν ἂλλων ἱεροτελεστιῶν ἁπλῆν τέλεσιν, ἡ δέ ἀσέβεια ὡς ἡμέραι ἐπεκτείνεται, τῶν εὐσεβῶν καί ἐναρέτων ἐπί δακτύλοις ἀριθμουμένων, μυρίων δέ δεινῶν καί ἀτοπημάτων παρ’ ἡμῖν ἐπιπολαζόντων, διά τοῦτο ἓκαστος πονῶν ὑπέρ τοῦ Ἒθνους του ὀφείλει νά ὑψώνῃ τήν φωνήν καί ἐνεργῇ τό καθ’ ἑαυτόν ὑπέρ τῆς βελτιώσεως τῶν κακῶς ἐχόντων, καί ὑπέρ τῆς ἐπανορθώσεως τῶν γενομένων τῇ Ἐκκλησίᾳ μεγάλων ἀδικημάτων.

Ἲσως τις παρατηρήσει: πῶς, δέν ἐμερίμνησεν ἡ πολιτεία περί τῆς μορφώσεως τοῦ Κλήρου; Ἡ Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου, ἡ Ριζάρειος Σχολή, αἱ τρεῖς ἐν τῷ Κράτει ἱερατικαί Σχολαί δέν εἶναι ἐπαρκεῖς πρός μόρφωσιν Κλήρου ἱεροῦ; δέν ἐκπληροῦσιν αὗται τόν προορισμόν των; Ὂχι, ὡς δεῖ, ἀποκρινόμεθα. Δύναταί τις μάλιστα νά εἲπῃ, ὃτι αἱ πολυώνυμοι αὗται Σχολαί κατ’ ἐλάχιστον ὡφέλησαν τήν Ἐκκλησίαν.

α΄) Ἡ Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου, ὡς περιττόν τι ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ θεωρουμένῃ, μετά μεγάλης τῆς γλισχρότητος ἀπό τῆς συστάσεώς της διατηρεῖται, οὐδέποτε ἀριθμήσασα πλείονας τῶν ἓξ καθηγητῶν. Ἐπ’ ἐσχάτων μάλιστα ὁ ἀριθμός οὗτος κατῆλθεν εἰς τέσσαρας, ἀνεπαρκεῖς ὃλως πρός συστηματικήν θεολογικήν μόρφωσιν ἐπιστημόνων, καί ἐάν οἱ διδάσκοντες θεωρηθῶσιν ὡς οἱ φιλοπονώτεροι καί λογιώτεροι τῶν Καθηγητῶν.1 

(1 Ἐν Ρωσσίᾳ ὡς γνωστόν, ὑφίστανται τέσσαρες Θεολογ. Ἀκαδημίαι, ἐν Πετρουπόλει, Μόσχᾳ, Κιέβῳ καί Καζάν· ἑκάστη τῶν Ἀκαδημιῶν ἀριθμεῖ τεσσαράκοντα Καθηγητάς διακρινομένους ἐπί εὐσεβείᾳ καί εὐρείᾳ πολυμαθείᾳ.) 

Οἱ ἐν αὐτῇ φοιτῶντες ἐγγράφονται εἰς τήν Σχολήν ταύτην τινές μέν ἐξ ἀληθοῦς πρός τήν ἐπιστήμην ἀγάπης, ἓτεροι ὃμως ἐξ ὑποχρεώσεων ἀλλαχόθεν αὐτοῖς ἐπιβαλλομένων, εἲτε διότι φοιτῶσι μέν εἰς αὐτήν ὃπως καρπῶνται ὑποτροφιῶν τινων παρ’ εὐσεβῶν κληροδοτηθεισῶν, ἀκροῶνται ὃμως τακτικώτερον μαθημάτων ἐν ἂλλαις Σχολαῖς. Ἐντεῦθεν καί παρατηρεῖται, ὃτι οἱ καρποί τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ἡμετέρου Πανεπιστημίου δέν εἶναι ἀνάλογοι τῶν προσδοκιῶν τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν ἀναγκῶν τοῦ ἒθνους. Δύναται ἡ σχολή νά ἐπιδείξῃ πολλούς προλύτας αὑτῆς διαπρέποντας ἐπί ἐκκλησιαστικῇ μορφώσει, ἐπί ρητορικῇ δεινότητι, ἐπί ἐκκλησιαστικῇ διοικήσει; Ὂχι βεβαίως. Ἀλλαχοῦ ὑπάρχουσι σχολαί μή ἒχουσαι μέν τόν μέγα τίτλον τῆς τοῦ πανεπιστημίου σχολῆς, παράγουσαι ὃμως καρπούς ἀγαθούς, ὀνόματι μέν ὑποδεεστέρους τῶν προλυτῶν τῆς θεολογικῆς τοῦ πανεπιστημίου σχολῆς, πράγματι ὃμως μᾶλλον διακρινομένους ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῇ ἱεραρχίᾳ. Ὁμολογοῦμεν ὃτι ὑπάρχουσι καί παρ’ ἡμῖν ἂνδρες ἐπί ἐκκλησιαστικῇ μορφώσει καί βαθείᾳ παιδείᾳ διακρινόμενοι· ἀναγνωρίζομεν ὃτι καί μεταξύ τῶν κληρικῶν καί μεταξύ τῶν λαϊκῶν θεολόγων ὑπάρχουσιν ἐπιστήμονες τιμήν οὐ σμικράν περιποιοῦντες τῇ θεολογικῇ ἐπιστήμῃ. Οἱ τοιοῦτοι ὃμως ἢ καί ἀλλαχοῦ ἐξεπαιδεύθησαν ἢ δεξιοῦ πνεύματος εὐμοιρήσαντες δι’ ἀνενδότου μελέτης κατώρθωσαν νά διακρίνωνται σχετικῶς, καίτοι δέν δυνάμεθα μετά τοσοῦτον ἐπιστημονικόν βίον νά ἐπιδείξωμεν ἓνα Οἰκονόμον, ἓνα Μηνιάτην, ἓνα Βάμβαν, ἓνα Δούκαν, ἓνα Θεοτόκην, ἓνα Βούλγαρην, ἐνῷ κυρίως μετά πάροδον τόσων ἐτῶν ἀπό τῆς συστάσεως τοῦ πανεπιστημίου μεταξύ τῶν σχολῶν του ἒδει τήν πρώτην ἐν τῷ χριστιανικῷ κόσμῳ ἐπιστημονικήν θέσιν νά κατέχῃ ἡ ἡμετέρα θεολογική σχολή, εἰς ἣν νά ἀφορᾷ σύμπας ὁ ἐπιστημονικός κόσμος. Ἡ Νέα Διαθήκη, ἡ βάσις καί ἡ ἀνεξάντλητος πηγή πάσης θεολογικῆς γνώσεως, τά συγγράμματα τῶν μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἐν οἷς εὑρίσκονται ἀνεπτυγμένα πάντα τῆς ἀληθοῦς πίστεως τά δόγματα, εἰσί γεγραμμένα εἰς τήν ἑλληνικήν γλῶσσαν, ἣτις οὐδενί ἂλλῳ δύναται νά ᾖναι ἐντελῶς προσιτή ἢ τοῖς Ἓλλησιν, οἳτινες, ἐάν, ὡς ὀφειλον, ἐνἐτεινον τάς ἑαυτῶν δυνάμεις πολλαχῶς καί τήν Ἐκκλησίαν καί τήν πατρίδα ἠδύναντο νά ὠφελήσωσι, κέντρον τῆς θεολογικῆς ἐπιστήμης τάς Ἀθήνας ποιοῦντες. Δυστυχῶς νῦν δέν δυνάμεθα νά δείξωμεν, ἂν οὐχί ἀνωτέρους, τοὐλάχιστον ἲσους τοῖς πρό ἡμῶν λογίοις κληρικοῖς, οἳτινες ἂνευ Πανεπιστημίου καί μέσων ἐξηκολούθησαν τήν ἀδιάρρηκτον σειράν τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας Πατέρων, τῶν μέν πολύ ἐκείνων καθυστερούντων, τῶν δέ μή πραγματοποιούντων τά λεγόμενα· «λέγουσι γάρ καί οὐ ποιοῦσι». 

Ἀνάγκη λοιπόν ἀπόλυτος να συμπληρωθῇ καί ἀνυψωθῇ ἡ θεολογική τοῦ Πανεπιστημίου σχολή. 

β΄) Ἡ Ῥιζάρειος Σχολή. Εὐτυχῶς εἰς τό ἡμέτερον ἒθνος εἰς ὃ,τι καθυστερεῖ ἡ κυβερνητική πρωτοβουλία ἒρχεται ἐπίκουρος ἡ ἰδιωτική γενναιοδωρία. Ὡς εἰς τόσας ἂλλας ἐθνικάς ἀνάγκας, οὓτω καί εἰς τήν ὑπέρ τῆς μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ κλήρου ἀνάγκην ἐπῆλθε βοηθός ἡ ἀείμνηστος δυάς τῶν Ῥιζαρῶν, Μάνθος καί Γεώργιος, ἀφιερώσασα ἃπασαν τήν μετά πόνων καί στερήσεων κτηθεῖσαν περιουσίαν ὑπέρ τῆς μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ κλήρου. Δυστυχῶς ὃμως καί ἡ γενναία αὓτη καί βασιλική πρός τό ἒθνος καί τήν ἐκκλησίαν δωρεά δέν ἐξετιμήθη δεόντως ὑπό τῶν ἁρμοδίων, ὁ δέ σκοπός τῶν ἀειμνήστων Ριζαρῶν σχεδόν ἀπέτυχε, διότι οὗτοι σαφῶς καί ὡρισμένως ἐν τῇ διαθήκῃ αὑτῶν διέθεντο, ὃτι ἐπιθυμοῦσι νά ἐκπαιδεύωνται ἐν τῇ σχολῇ αὑτῶν ἐκεῖνοι μόνον οἱ Ἑλληνόπαιδες, ὃσοι προτίθενται νά ἐνδυθῶσι τό τῆς ἱερωσύνης ἒνδυμα 1. 

(1 «Παρακαλῶ τά δύο συμβούλια τῆς σχολῆς νά κινήσωσι πάντα λίθον (ἂν ἐγώ ζῶν δέν τό κατορθώσω) διά νά ἐνδώσῃ ὁ Βασιλεύς, ὣστε ἀποκλειστικῶς ἐν τῇ σχολῇ ταύτῃ να διδάσκωνται, ὃσοι σκοπεύουσι νά ἐνδυθῶσι ἱερωσύνης ἒνδυμα, καί νά μήν εἶναι δεκτοί πρός ἱερωσύνην, εἰμή ὃσοι ἒχουν τακτικά ἀποδεικτικά, περί τῆς ἐν αὐτῇ σπουδῆς των» ἂρθρ. Διαθήκ. 78,)

Τοῦτο δέ συμβαίνει, διότι ἐκεῖνοι μέν οἱ ταχθέντες ὡς φρουροί ἂγρυπνοι τῆς ἀκριβοῦς ἐκπληρώσεως τῶν ὃρων τῆς Ριζαρείου διαθήκης ἢ ὃλως παραμελοῦσιν ἢ καί ἀντίθετα ἐνίοτε τῶν διά τῆς διαθήκης καί τοῦ κανονισμοῦ παραγγελλομένων ὁρίζουσι, μεγάλην οὓτω καί βαρεῖαν πρό τοῦ Ἒθνους καί τῶν ψυχῶν τῶν ἀοιδίμων Ριζαρῶν φέροντες τήν εὐθύνην· οὗτοι δέ, οἱ προαλειφόμενοι διά τό ἱερατικόν ἀξίωμα, ἐνίοτε καί πρό τῆς ἀποφοιτήσεως οὐ προσέχουσιν εἰς τοῦτο, μόλις δέ ἐξέλθωσι τῆς σχολῆς, ἀποβάλουσι τήν ἱεράν περιβολήν καί τήν λαϊκήν περιβάλλονται, εἰς ἂλλα συνήθως τρεπόμενοι ἒργα, προγενέστερα καί ἀνώτερα παραδείγματα ἐν ὂψει ἒχοντες. 

Διά ταῦτα ἀπόλυτος ἀνάγκη ὃ τι τάχιον νά καθορισθῶσιν ὑπό εἰδικῆς ἐπιτροπῆς τά τῆς Ριζαρείου σχολῆς συμφώνως πρός τήν ἱεράν ἐπιθυμίαν καί τόν ἃγιον καί ἐθνωφελῆ σκοπόν τῶν μεγάλων τοῦ ἒθνους εὐεργετῶν, τῶν ἀειμνήστων Ῥιζαρῶν. Ἀνάγκη νά κανονισθῇ ἡ ἡλικία τῶν εἰσερχομένων εἰς αὐτήν, νά νομοθετηθῇ, ὃπως οἱ ἐξ αὐτῆς ἀπολυόμενοι μή δύνωνται νά ἐγγραφῶσιν εἰς ἂλλην τινά σχολήν ἢ εἰς τήν θεολογικήν, πρός ἣν καί προπαρασκευάζονται, καί πρώτιστα πάντων νά φροντίσῃ ἡ πολιτεία περί τῶν ἐξ αὐτῆς ἀποφοιτώντων, ὡς μεριμνᾷ καί περί τῶν ἀποφοίτων τῆς στρατιωτικῆς καί ναυτικῆς σχολῆς. – Ταῦτα γράφομεν ἐξ ὑπερβαλλούσης ἀγάπης πρός τό εὐαγές καί ἐθνωφελές τοῦτο καθίδρυμα.

γ΄. Ἱερατικαί Σχολαί. Ἢδη ἂς ἐξετάσωμεν τάς ἐν τῷ κράτει ὑφισταμένας ἱερατικάς σχολάς. Ὡς γνωστόν, πρότερον ὑφίσταντο τέσσαρες τοιαῦται σχολαί, ἢδη ὃμως τρεῖς μόνον συντηροῦνται, τῆς ἐν Κερκύρᾳ διαλυθείσης δι’ ἒλλειψιν μαθητῶν (!). Ὁ ἀπό τοῦ 1856 ἒτους τήν ἳδρυσιν τῶν σχολῶν τούτων νομοθετήσας ἐξ ἀγαθοῦ ὑπέρ τῆς ἐκκλησίας σκοποῦ ὡρμήθη· δυστυχῶς ὃμως τό καλόν ἐάν μή καλῶς γένηται οὐκ ἒστι καλόν. Μετά τόν καταρτισμόν αὐτῶν αἱ ἱερατ. Σχολαί οὐδεμιᾶς ἒτυχον ἐπιβλέψεως, ὀ δέ κανονισμός αὐτῶν οὐ μόνον οὐδαμῶς ἐπί τά βελτίω ἐτροποποιήθη, ἀλλά καί μένει ὡς ἐξ ἀρχῆς συνετάχθη, τά ἐν τῇ ἐφαρμογῇ οὐδενός παρατηρήσαντος, τῆς δέ διευθυνούσης ταύτας ἐπιτροπῆς οὐδ’ ἃπαξ τοῦ ἒτους συνερχομένης. Ἡμεῖς παραλείποντες τάς πολλάς τῶν σχολῶν τοῦτων ἐλλείψεις, μίαν καί μόνον θέλομεν ἐκθέσει, ὃπως τό ἂσκοπον τούτων καταδειχθῇ.

Αἱ ἱερατικαί σχολαί συγκροτοῦνται, ὡς γνωστόν, ἐκ τριῶν τάξεων, ἐν αἷς διδάσκονται ἐκτός ἰδιαιτέρων τινῶν ἱερῶν μαθημάτων, προσφόρων πρός τό ἱερατικόν στάδιον, τά μαθήματα τοῦ ἑλληνικοῦ Σχολείου, ἃτινα ὃμως τόσον ἀτελῶς διδάσκονται, ὣστε οἱ ἐξερχόμενοι ἐκ τῶν σχολῶν τούτων, ἐάν δέν θέσωσιν εἰς κίνησιν τά δυστυχῶς συνήθη παρ’ ἡμῖν μέσα, δέν δύνανται νά καταταχθῶσιν οὒτε εἰς τό γυμνάσιον οὒτε εἰς τό διδασκαλεῖον. Κατατασσόμενοι δέ, ἀπολύονται οἱ πλεῖστοι ἡμιμαθεῖς, διότι στεροῦνται βάσεων στερρῶν, συγκεχυμένας τινάς ἒχοντας ἰδέας. Οἱ ἐκ τῶν ἱερατικῶν σχολῶν ἀποφοιτῶντες συνήθως ἒχουσιν ἡλικίαν κατωτέραν τῶν εἲκοσι ἐτῶν, ἑπομένως διά νά χειροτονιθῶσιν ἱερεῖς ἀπαιτοῦνται τό ὀλιγώτερον δέκα ἒτη μετά τήν ἀποφοίτησιν, καθόσον ὡς γνωστόν, κατά τούς ἱερούς κανόνας ὁ χειροτονούμενος εἰς τόν βαθμόν τοῦ πρεσβυτέρου δέον νά ἒχῃ ἡλικίαν τριάκοντα ἐτῶν. Κατά ταῦτα ὁ ἀπόφοιτος τῆς ἱερατικῆς σχολῆς εἶναι καταδεδικασμένος εἰς ἀργίαν ὁλόκληρον δεκαετίαν, τό κυριώτερον δηλ. χρονικόν διάστημα τοῦ ἀνθρωπίνου βίου. Καί ἐάν μέν ὁ ἀπόφοιτος οὗτος ἀνήκῃ εἰς εὒπορον οἰκογένειαν δυναμένην νά τρέφῃ αὐτόν ἀργοῦντα, κἂπως οἰκονομεῖται τό κακόν, εἰ καί ἐκ τῆς πολυχρονίου ἀργίας πολλά προέρχονται κακά, «τῆς ἀργίας οὒσης μητρός πάσης κακἰας» καί κατά τόν ποιητήν

Τίκτει γάρ οὐδέν ἐσθλόν εἰκαία σχολή.

Θεός δέ τοῖς ἀργοῦσιν οὐ παρίσταται.

Σοφοκλ. Ἰφιγ.

ἐάν δ’ ὁ ἀπόφοιτος ἀνήκῃ εἰς ἂπορον οἰκογένειαν, τότε καί ἐάν ἒχῃ οὗτος τήν ἀγαθήν διάθεσιν νά ἱερωθῇ, μή ἒχων τά πρός τό ζῆν ἐπιτήδεια, τρέπεται εἰς ἓτερον βιοποριστικόν ἒργον, εἰς ὃ ἐθιζόμενος διατελεῖ μέχρι τέλους, οὐδέν ἓτερον ἐκ τῆς τριετοῦς μαθητείας εἰς τήν ἱερατικήν σχολήν ἀποκτῶν ἢ τήν ἀπαλλαγήν ἐκ στρατιωτικῆς ὑπηρεσίας πρός δόξαν τῶν ὑπέρ τῆς ἐκκλησίας καί τοῦ ἱεροῦ κλήρου μεριμνησάντων 1. 

(1 Οὐ μόνον τά μαθήματα εἰς τάς ἱερατικάς σχολάς διδάσκονται ἀτελῶς, ἀλλά καί οἱ κ. καθηγηταί δέν δύνανται νά προθυμοποιῶνται εἰς τό ἒργον των, οὐδέ δύναταί τις νά ποιήσηται αὐτοῖς παρατήρησιν τινα, ἀφοῦ ἐπί ὁλοκλήρους δεκάδας μηνῶν καθυστερεῖται αὐτοῖς ὁ γλίσχρος μισθός !.) 

Ἐκ τῶν ἀνωτέρω καταδεικνύεται ἡ μέριμνα, ἣτις ἐλήφθη ὑπέρ τῆς μορφώσεως τοῦ κλήρου, οὐδένα ἂλλον ἐπιβαρύνουσα ἢ αὐτήν τήν πολιτείαν, τήν μετά τοσαύτης ἀστοργίας προσενεχθεῖσαν. Αἱ κατά καιρούς κατά τῶν κληρικῶν προσαπτόμεναι μομφαί δέον νά στραφῶσι κατ’ ἐκείνων, οἳτινες προσηνέχθησαν μετ’ ἀξιοποίνου πρός τήν Ἐκκλησίαν ἀστοργίας, συνέπειαν ἐχούσης τήν χαλάρωσιν τῶν κοινωνικῶν δεσμῶν, τήν ἀποσύνθεσιν αὐτῶν τῶν βάσεων τῆς κοινωνίας. Οὐαί εἰς τήν κοινωνίαν ἐκείνην τήν μή δροσιζομένην διά τῆς ζωηφόρου τοῦ Εὐαγγελίου αὒρας. Ἀλλοίμονον εἰς τήν κοινωνίαν ἐκείνην τήν μή καθοδηγουμένην εἰς τήν ὁδόν τῆς εὐσεβείας διά λειτουργῶν ἐναρέτων, ἀξίων τῆς κλήσεως καί τοῦ ὓψους τῆς ἑαυτῶν διακονίας.

Τήν κατάστασιν τῶν ἐκπαιδευτικῶν διά τόν ἱερόν κλῆρον σχολῶν κατά τό δυνατόν καταδείξαντες, καθῆκον ἡμῖν ἐπιβάλλεται νά ἐκφέρωμεν ἢδη καί τήν ἰδίαν ἡμῶν ταπεινήν γνώμην περί τῆς δυνατῆς αὐτῶν βελτιώσεως συμφώνως ταῖς ἀνάγκαις τῆς πατρίδος καί τῆς ἐκκλησίας· νομίζομεν δέ ὃτι δέον νά ἀρχίσωμεν οὐχί ἐκ τοῦ ἀνωτάτου ἐκπαιδευτηρίου, ἀλλ’ ἐκ τῶν κατωτάτων.

Ὡς κατεδείχθη αἱ ἱερατικαί σχολαί, οὖσαι ἀνεπαρκεῖς διά τάς ἀνάγκας τῆς ἐκκλησίας καί τοῦ ἒθνους, δέον νά διαλυθῶσιν, ἀντ’ αὐτῶν δέ νά ἱδρυθῶσι τρία διδασκαλεῖα, ἓν εἰς τήν Στερεάν, ἓτερον εἰς τήν Πελοπόννησον καί ἂλλο εἰς μίαν ἐκ τῶν νήσων. Εἰς τά διδασκαλεῖα ταῦτα, ἃπερ δύνανται προσφορώτερον ὠς ἐκ τοῦ σκοποῦ των νά ὀνομάζωνται ἱεροδιδασκαλεῖα, θά ἀποστέλλωνται ἐξ ὃλων τῶν δήμων τοῦ κράτους ἀναλόγως τοῦ πληθυσμοῦ των νέοι «καλήν μαρτυρίαν ἒχοντες ἀπό τῶν ἒξωθεν» καί προσόντα δι’ ἰδιαιτέρου κανονισμοῦ προσδιορισθησόμενα. Ἐν περιπτώσει δέ, καθ’ ἣν ἐξ ἑνός δήμου πλείονες παρουσιασθήσονται τοῦ ἀπαιτουμένου ἀριθμοῦ, τότε ὁ κλῆρος προσδιορίζει τούς προτιμηθησομένους. Ἐν τοῖς ἱεροδιδασκαλείοις δέον νά διδάσκωνται πάντα τά μαθήματα τά ἐν τοῖς σημερινοῖς διδασκαλείοις διδασκόμενα, πρός τούτοις δέ καί μαθήματα ἱερά ἀνάλογα δι’ ἐφημερίους τῶν χωρίων, δυναμένους καί τάς ἁγίας Γραφάς καλῶς νά ἐννοῶσι καί ἑρμηνεύωσι, καί ὁμιλίας διδακτικάς νά ἀπαγγέλλωσι, προσφόρως πρός τοῦτο προπαρασκευαζόμενοι. Τά ἱεροδιδασκαλεῖα ταῦτα δέον νά ἱδρυθῶσι μακράν τῶν πόλεων, νά ἐφορεύωνται δέ ὑπό ἐπιτροπῶν ἐχουσῶν πρόεδρον μέν τόν ἐγχώριον ἐπίσκοπον, μέλη δέ τόν ἱεροκήρυκα τοῦ νομοῦ, εἰς ὃν εὑρίσκεται τό ἱεροδιδασκαλεῖον, καί τόν νομάρχην. Οἱ διευθυνταί τῶν διδασκαλείων ἀνεξαιρέτως ἒσονται κληρικοί προεγνωσμένης εὐσεβείας καί αὐστηρῆς ἠθικῆς· οἱ δέ καθηγηταί δύνανται ἐν ἀνάγκῃ, δι’ ἒλλειψιν κληρικῶν, νά ὦσι καί κοσμικοί. Οἱ διευθυνταί καί καθηγηταί τῶν ἱεροδιδασκαλείων διορίζονται καί παύονται ὑπό τῆς Κυβερνήσεως προτάσει τῶν ἐφορευτικῶν ἐπιτροπῶν. Οἱ μαθηταί θά διαιτῶνται ἐν τοῖς ἱεροδιδασκαλείοις, φέροντες ὁμοιόμορφον ἱεράν περιβολήν καί ἀπαλασσόμενοι πάσης στρατιωτικῆς ὑποχρεώσεως. Μετά δέ τήν ἀποφοίτησίν των ἀμέσως διορίζονται δημοδιδάσκαλοι εἰς τούς δήμους των, ἐν καιρῷ δέ νυμφευόμενοι, προχειρίζονται κατά μέν τό εἰκοστόν πέμπτον ἒτος τῆς ἡλικίας των εἰς τόν βαθμόν τοῦ ἱεροδιακόνου, κατά δέ τό τριακοστόν εἰς τόν τοῦ πρεσβυτέρου, ὃτε καί διορίζονται ἐφημέριοι τῆς κώμης, ἐν ἧ διδάσκουσι· μή χειροτονούμενοι δέ δι’ οἱονδήποτε λόγον, παύονται τῆς δημοσίου ὑπηρεσίας, ἀπαγορεύεται αὐτοῖς οἱαδήποτε διδασκαλία καί ὑποχρεοῦνται νά ὑπηρετήσωσι τήν ἀνάλογον στρατιωτικήν ὑπηρεσίαν.

Ἐκ τῶν εὐδοκιμούντων ἐν τοῖς ἱεροδιδασκαλείοις φοιτητῶν οἱ ὀρεγόμενοι ἀνωτέρας ἐκκλησιαστικῆς παιδεύσεως καί θεωρούμενοι πρός τοῦτο ἐπιτήδειοι εἰσέρχονται εἰς τήν Ριζάρειον Σχολήν.

Ἡ Ριζάρειος ὃμως σχολή ἀποτυχοῦσα καί αὓτη, ὡς ἐρρήθη τοῦ ἱεροῦ σκοποῦ τῶν ἀειμνήστων αὐτῆς ἱδρυτῶν, δέον νά διοργανωθῇ οὓτως, ὣστε οἱ ἐκ τῶν ἱεροδιδασκαλείων ἐξερχόμενοι νά κατατάσσωνται εἰς τήν πρώτην αὐτῆς τάξιν, καί νά διδάσκωνται ἐν αὐτῇ τόσα μαθήματα, ὃσα εἶναι ἀναγκαῖα διά τούς ἐν τῷ Κράτει ἑλληνοδιδασκάλους, σχολάρχας, δευτεροβαθμίους ἱεροκήρυκας καί ἐφημερίους πόλεων. Οἱ ἀποφοιτῶντες ἐκ τῆς σχολῆς ταύτης εὐθύς διορίζονται εἰς μίαν ἐκ τῶν θέσεων τούτων (ἑλληνοδιδασκάλου, σχολάρχου, δευτεροβαθμίου ἱεροκήρυκος)· φθάνοντες δέ εἰς τήν κεκανονισμένην ἡλικίαν χειροτονοῦνται ἱεροδιάκονοι καί πρεσβύτεροι, διοριζόμενοι ἐν ταὐτῷ καί ὡς ἐφημέριοι τῶν πόλεων, ἒνθα διδάσκουσιν. Οἱ ἐκ τῶν μαθητῶν τῆς Ριζαρείου Σχολῆς διακρινόμενοι καί ἀνωτέρας ἐφιέμενοι παιδείας κατατάσσονται εἰς τήν θεολογικήν σχολήν τοῦ Πανεπιστημίου, μή ἐπιτρεπομένης ἂλλως τε τῆς ἐγγραφῆς των εἰς ἂλλην σχολήν, ὡς προείπομεν· μετά δέ τήν ἐκ τοῦ Πανεπιστημίου ἀποφοίτησιν διορίζονται εἰς μίαν τῶν ἀνωτέρων ἐκκλησιαστικῶν θέσεων ὡς καθηγηταί, ἱεροκήρυκες, γραμματεῖς κτλ. Ἐρχόμενοι δέ εἰς τήν νόμιμον ἡλικίαν προχειρίζονται κατά τά ἂνω ρηθέντα εἰς διακόνους καί πρεσβυτέρους καί τοποθετοῦνται καταλλήλως ἐν τῷ ἐσωτερικῷ ἢ καί ἀποστέλλονται εἰς τό ἐξωτερικόν εἰς ἐκκλησιαστικάς διακονίας· μή χειροτονούμενοι δέ και οὗτοι ἐγκαίρως, παύονται πάσης δημοσίου ὑπηρεσίας καί ἐκπληροῦσι τήν ὀφειλομένην στρατιωτικήν ὑποχρέωσιν. 

Εἰς τά ἀνωτέρω δύναταί τις νά παρατηρήσῃ, ὃτι κατά τό προτεινόμενον σύστημα ἡ κατωτέρα ἐκπαίδευσις κινδυνεύει νά περιέλθῃ εἰς τόν κλῆρον, καί ὃτι τό σύστημα τοῦτο ἀπεδοκιμάσθη ἂλλοτε διά λόγους ἀναπτυχθέντας παρά διαφόρων λογίων· ἑπομένως διά τούς αὐτούς λόγους οὐδέ νῦν δέον νά ἐπιδοκιμασθῇ. Ἐπιτραπήτω ἡμῖν νά παρατηρήσωμεν ὃτι τά προτεινόμενα ἐπιχειρήματα εἶνε ἐσφαλμένα, μή στηριζόμενα ἐπί ἀληθῶν βάσεων. Οἱ κατά τοῦ προτεινομένου συστήματος ἀντεπεξελθόντες, τρεῖς κυρίως προτείνουσι λόγους α΄) ὃτι οἱ ἱερεῖς εἰσίν ἀναρμόδιοι νά διδάξωσι τήν νεότητα, μή ἒχοντες τάς καταλλήλους γνώσεις, καί μή δυνάμενοι νά ἐπαρκέσωσι διά τῶν ἀτελῶν γνώσεών των εἰς τάς σημερινάς ἀπαιτήσεις τῆς δημοτικῆς ἐκπαιδεύσεως· β΄) ὃτι δέν συμβιβάζονται ἀμφότερα τά ἐπαγγέλματα, τό ἱερατικόν δηλ. καί τό διδασκαλικόν, εἰς ἓν καί τό αὐτό πρόσωπον, καί γ΄) ὃτι ἐπίκειται φόβος μή καθιερωθῇ καί ἐνισχυθῇ παρ’ ἡμῖν ἡ ἱεροκρατία. Εἰς τάς παρατηρήσεις ταύτας διά βραχέων ἀπαντῶμεν ὧδε. - Ὃσον μέν ἀφορᾷ εἰς τήν πρώτην παρατήσρησιν, παραδεχόμεθα καί ἡμεῖς ὃτι, ὡς ἒχουσι σήμερον οἱ ἱερεῖς, ὃλως ἀδυνατοῦσι νά ἀναλάβωσι τό δημοδιδασκαλικόν ἐπάγγελμα, θά ἦτο δέ μωρόν νά ἰσχυρίζηταί τις περί τοῦ ἐναντίου· ἡμεῖς ἐξαιτούμεθα νά χρησιμοποιηθῇ ὁ ἱερός κλῆρος εἰς τήν δημοτικήν ἐκπαίδευσιν, ἀλλ’ ἀφοῦ προηγουμένως οὗτος μορφωθῇ ἐν τοῖς ἱεροδιδασκαλείοις, ἀποφοιτῶν δέ ἐντεῦθεν θά πράττῃ τήν αὐτήν ἐργασίαν, ἣν οἱ σημερινοί δημοδιδάσκαλοι, μετά τοῦ πλεονεκτήματος ὃτι οἱ νέοι δημοδιδάσκαλοι θά ἐνσταλάζωσιν εἰς τάς ἁπαλάς καρδίας τῶν παίδων τήν εὐσέβειαν καί τήν ἀρετήν, αὐτοί πρῶτοι ὡς λειτουργοί τοῦ Ὑψίστου τάς ἀρετάς ταύτας ἐξασκοῦντες. Ὃσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τήν δευτέραν παρατήρησιν, ὁτι δέν συμβιβάζονται τά δύω ἐπαγγέλματα εἰς ἓν καί τό αὐτό πρόσωπον ἓνεκεν ἐλλείψεως χρόνου, τοῦτο δέν ἒχεται ἀληθείας. Μόνον ἐν περιπτώσει κηδείας ἢ ἀπροόπτου θανάτου δύναται ὁ ἱερεύς νά καταλίπῃ τήν διδασκαλικήν ἓδραν του, καί μεταβῇ ἐκεῖ, ἒνθα ὑψηλότερον πρός στιγμήν προσκαλεῖ αὐτόν καθῆκον· αἱ τοιαῦται ὃμως περιπτώσεις σπανιώτατα συμβαίνουσιν εἰς τάς πόλεις, ἒνθα ἡ στιγμιαία ἀπουσία ἀναπληροῦται ὑπό τῶν συναδέλφων, ἒτι δέ σπανιώτερον εἰς τάς κωμοπόλεις καί τά χωρία. Αἱ συνήθεις καί τακτικαί τῶν ἱερέων ἱεροτελεστίαι κατά τάς ἐργασίμους ἡμέρας τελεσιουργοῦνται πρό τῆς ἀνατολῆς τοῦ ἡλίου καί μετά τήν δύσιν αὐτοῦ, τῶν γάμων καί τῶν βαπτίσεων τάς Κυριακάς καί τάς ἑορτάς συνήθως τελουμένων 1· Ἑπομένως ἂν συγκρίνῃ τις τάς ἀπουσίας μεταξύ κληρικῶν δημοδιδασκάλων καί λαϊκῶν, εὑρήσει ὃτι καί ὑπό τήν ἒποψιν ταύτην εἰσί προτιμότεροι οἱ κληρικοί, μή ἐπιτρεπομένης μάλιστα αὐτοῖς τής φοιτήσεως εἰς τά καφφενεῖα καί οἰνοπωλεῖα, ἒνθα πολλάκις πολύτιμος χρόνος τῶν λαϊκῶν διδασκάλων καταναλίσκεται πρός διπλῆν τῆς νεότητος ζημίαν. Ὃσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τήν τρίτην παρατήρησιν, λυπούμεθα ταύτην ἀναγράφοντες οὐχί διά λογαριασμόν τῶν προτεινάντων αὐτήν, ἀλλά τῶν ἐξ ἂκρας ἐπιεικίας ταύτην ἀκροασαμένων.

( 1 Οἱ καταφερόμενοι κατά τοῦ προτεινομένου συστήματος ἐφιλοτιμήθησαν νά πολλαπλασιάσωσι τάς καθημερινάς τῶν ἱερέων ἱεροτελεστίας. «Ὁ ἱερεύς, λέγουσιν, ἒχων ἐνορίαν ἐξ ἑκατόν οἰκογενειῶν, τετράκις τοὐλάχιστον τῆς ἡμέρας προσκαλεῖται εἰς τέλεσιν ἱεροῦ καθήκοντος· οἷον 1) βαπτίσματος, 2) γάμου, 3) εὐχῆς εἰς λεχώ, 4) κηδείας, 5) εὐχῆς εἰς ἀσθενῆ, 6) ἁγιασμοῦ, 7) εὐχελαίου, 8) εὐχῶν διαφόρων, 9) εὐχῶν διά νοσοῦντας, 10) λειτουργίας, 11) παρακλήσεως, 12) ἐξομολογήσεως, 13) μεταλήψεως, 14) ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας καί μυρίων ἂλλων». (Ἲδε πρακτ. εἰδικ. συνελεύσεως σελ. 22).) 

Οἱ κύριοι οὗτοι θέλουσιν τόν ἱερόν κλῆρον τεταπεινωμένον ἐκ φόβου μή ἐπικρατήσῃ παρ’ ἡμῖν ἱεροκρατία, ἐπιπροσθέτοντες, ὃτι ὃπου ἡ ἱεροκρατία ἐπεκράτησε, τά ἒθνη ἒμειναν στάσιμα. Φέρουσι δέ ὡς παραδείγματα «τούς Σίνας, τούς Ἰάπωνας, τούς Ἰνδούς, τούς Ἀσυρίους, τούς Χαλδαίους, τούς Αἰγυπτίους, τούς Ἑβραίους καί τούς Ῥωμαίους», δηλ. πάντας τούς λαούς τούς μή φωτισθέντας ὑπό τοῦ οὐρανίου φωτός τοῦ Εὐαγγελίου. Ὃπως δ’ οἱ κύριοι οὗτοι μετριάσωσι τό ἂτοπον τῶν ἀναφερομένων, ἀναφέρουσι τέλος καί τούς χρόνους τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων, καθ’ οὓς ἑνεκεν θρησκευτικῶν ἐρίδων δεινά τινα συνέβησαν εἰς τό Βυζαντινόν κράτος. Ἡμεῖς ὃμως νομίζομεν, ὃτι τά δεινά ἐκεῖνα συνέβησαν ἀκριβῶς, οὐχί διότι ἐπεκράτει ὁ κλῆρος, ἀλλά διότι πολλοί τῶν αὐτοκρατόρων καταλιπόντες τήν πηδαλιουχίαν τοῦ κράτους κατηνάλισκον πολύτιμον χρόνον εἰς ἒριδας θρησκευτικάς καί ποίησιν τροπαρίων· ὣστε δίκαιον νομίζομεν εἶναι ἀντί νά καταμεμφώμεθα τοῦ κλήρου τοῦ πάντοτε ἐργασθέντος ὑπέρ τῆς πολιτείας, νά κατακρίνωμεν τούς ἂρχοντας ἐκείνους, οἳτινες ἐξελθόντες τῆς δικαιοδοσίας των καί εἰς ἀλλότρια καθήκοντα ἀναμιχθέντες, καί τήν πολιτείαν ἒβλαψαν καί τήν ἐκκλησίαν ἐξουθένισαν. Ὃτι δε ὁ κλῆρος δύναται ἐπιτυχέστερον νά διδάσκῃ καί διαπαιδαγωγῇ τήν νεότητα, ἀπόδειξις ἐναργής εἶναι ὃτι τοσοῦτοι καί σήμερον διδάσκουσι κληρικοί ὠς σχολάρχαι, καθηγηταί, ἑλληνοδιδάσκαλοι καί δημοδιδάσκαλοι, καί ὃμως οὐ μόνον δέν παρακωλύονται ἐκ τῶν θρησκευτικῶν καί ἐφημεριακῶν αὑτῶν καθηκόντων, ἀλλ’ οὐδέ παράπονόν τι κατ’ αὐτῶν ποτε ἠγέρθη. Ἐάν δέ οἱ κληρικοί μορφωθῶσιν, ὡς σήμερον μορφοῦνται οἱ δημοδιδάσκαλοι, τότε ἐκτός τοῦ ὃτι ὁ κλῆρος ἐπιτυχῶς θά ἐπαγγέλληται τόν δημοδιδάσκαλον ἀνυψούμενος ταὐτοχρόνως ἐκ τῆς σημερινῆς αὐτοῦ εὐτελείας καί καταπτώσεως, ἀλλά καί ἡ νεολαία εὐσεβεστέρα ἀποβήσεται καί ἠθικωτέρα ἐπ’ ἀγαθῷ τῆς σήμερον ἐν τῇ κακίᾳ κυλινδουμένης κοινωνίας. Ὃτι δέ τό προτεινόμενον σύστημα ἓξει μέν εὐεργετικήν διά τό ἒθνος τήν ἐνέργειαν, οὐδόλως δέ προσκόπτει ὑπό τοῦ ἱεροῦ κλήρου ἐφαρμοζόμενον, μαρτυρεῖ καί εἷς τῶν μάλιστα καταφερομένων. «Καί ἐδίδαξαν μέν ἐν ταῖς σχολαῖς ἐκείναις τήν ἑλληνικήν νεότητα καί πολλοί κληρικοί, ἀλλ’ οὗτοι μετά τῶν θρησκευτικῶν γνώσεων κατεῖχον ἑλληνικήν παιδείαν καί μάθησιν, καί ἢντλουν καί ἐξ αὐτῆς ὡς καί ἐκ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἐπιστημονικῆς μαθήσεως νάματα καθαρά καί διαυγή σοφίας». Καί παρακατιών λέγει ὁ αὐτός κύριος «ὁ ἐφημέριος πρέπει ἀναγκαίως νά κατηχῇ τούς παῖδας καί διδάσκῃ αὐτούς τήν ἠθικήν ἐν τῷ οἲκῳ καί ἐν τῷ ναῷ καί ἐν τῇ σχολῇ», ἀκριβῶς δηλ. ὃπερ καί ἡμεῖς ὡς σωστικόν συνιστῶμεν.

Καί τοσαῦτα μέν περί τῶν τυχόν ἀντιταχθησομένων παρατηρήσεων. Ὃσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τά καθέκαστον τῶν προτεινομένων ἱεροδιδασκαλείων καί λοιπῶν μεταρρυθμίσεων, ταῦτα κανονισθήσονται παρ’ εἰδημόνων δι’ ἰδιαιτέρων κανονισμῶν καί διά νόμων νομιμοποιηθήσονται. Νομίζομεν δέ ὃτι μόνον οὓτω δύναται καί ἡ ἐκκλησία νά ἀνυψωθῇ καί ἡ κοινωνία βαθμηδόν καί κατ’ ὀλίγον νά ἐπανέλθῃ εἰς τήν ἀπολεσθεῖσαν τῆς ἠθικότητος ὁδόν, ἐξ ἧς τοσοῦτον ἀπεμακρύνθη, συνεχίζουσα τό ἐκπολιτιστικόν αὑτῆς ἒργον.

Εἶναι λίαν λυπηρόν νά διασχίζωσι τό ἒδαφος τῆς ἡμετέρας πατρίδος διάφοροι ῥασοφόροι εἰς διάφορα πολυώνυμα προπαγανδῶν τάγματα ἀνήκοντες, καί σκοπόν κύριον ἒχοντες οὐχί τήν διάδοσιν τῆς εὐσεβείας, ἧς οὗτοι στεροῦνται, ἀλλά τήν καταδολίευσιν τῶν ἐθνικῶν πόθων καί συμφερόντων, τήν διατάραξιν τῶν συνειδήσεων καί τόν διχασμόν τῶν κοινωνιῶν· ἡμεῖς δέ οὐ μόνον οὐδαμῶς νά κινώμεθα, εἰς τήν τύχην ἀφίνοντες τό οὐσιωδέστερον καί ἐθνωφελέστερον τῶν καθηκόντων, ἀλλά καί νά διαμφισβητῶμεν τοῖς οἰκείοις ὡς ἐπιβλαβές καί ἀσύμφορον ὃ,τι δέν ἀρνούμεθα τοῖς ξένοις, τοῖς ἐπιβουλευομένοις ἡμᾶς καί τήν ἡμετέραν πατρίδα. Διά τῆς ῥιζικῆς ταύτης μεατρρυθμίσεως οὐ μόνον ἐν τῇ ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι τό θρησκευτικόν αἲσθημα ἀνυψωθήσεται καί ὁ λαός διαφωτιζόμενος ἂρξεται βαδίζων τήν βασιλικήν ὁδόν, ἀλλά καί οἱ ἀδελφοί ἡμῶν, οἱ μή ἀναπνέοντες εἰσέτι τήν πολύτιμον τῆς ἐλευθερίας αὒραν διά κληρικῶν λογίων καί εὐσεβῶν, ἐντεῦθεν ἀποστελλομένων, θέλουσι μετέχει ἀνωτέρας εὐσεβοῦς καί ἑλληνοπρεποῦς μορφώσεως. Εἶναι ἀπελπιστικόν ἡ Μακεδονία, ἡ Θρᾀκη, ἡ Ἢπειρος, ἡ μικρά Ἀσία, αὐταί αἱ νῆσοι νά καταπλημμυρῶνται παρά διαφόρων ῥασσοφόρων, πολιτικά συμφέροντα μᾶλλον ἢ θρησκευτικά ὑπηρετούντων, καί ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς ἡ ἀναμφισβήτητα δικαιώματα ἒχουσα ἐπί τῶν χωρῶν τούτων νά ἐγκαταλείπῃ ἀπροστατεύτους γνησίους ἀδελφούς λυμαινομένους ὑπό διαφόρων συμφεροντοσκόπων. 

Ἀλλ’ ἐκτός τῶν ἀνωτέρω ἀγαθῶν, διά τοῦ προτεινομένου συστήματος μέγα ἀνοιχθήσεται στάδιον καί ἐκτός τῆς ἐλευθέρας καί δούλης Ἑλλάδος διά τόν ἱερόν ἡμῶν κλῆρον. Ὑπάρχει στάδιον ἐνεργείας εἰς ἃπαντα τόν πεπολιτισμένον κόσμον, ἐκεῖ δηλ. ὃπου ἡ δραστηριότης καί ἡ φιλοπονία τῆς ἡμετέρας φυλῆς προσκαλεῖ τούς υἱούς τῆς πατρίδος πρός ἐργασίαν. Ἐν Τουρκίᾳ, Ῥωσσίᾳ, Ῥωμανίᾳ, Ἰταλίᾳ, Αὐστρίᾳ, Ἀγγλίᾳ καί Ἀμερικῇ ὑπάρχουσι χιλιάδες Ἑλλήνων, ἐξ ὧν ὀλίγιστοι ἀκροῶνται εἰς τήν πατρῲαν γλῶσσαν ἀναγινωσκόμενον Εὐαγγέλιον, οἱ περισσότεροι δέ ἓνεκεν τῆς ἀμελείας τῆς μητροπόλεως οὒτε κἂν ἀκούουσι τό Εὐαγγέλιον· βαθμηδόν καί κατ’ ὀλίγον αἱ τοσαῦται τῶν ἡμετέρων ἀδελφῶν χιλιάδες, καταπνιγόμεναι ἒνθεν μέν ὑπό τῆς πλειονότητος τοῦ ἐν ὧ κατοικοῦσι λαοί, ἒνθεν δέ δι’ ἒλλειψιν ἑλληνοπρεποῦς διδασκαλίας, ἐκφυλίζονται ὃλως, τροποποιοῦντες ἃμα καί τήν κατάληξιν τοῦ ἰδίου αὑτῶν ἐπωνύμου. Πόσοι διακρινόμενοι ἐπί πλούτῳ, ἐπί στρατιωτικῇ ἱκανότητι, ἐπί πολιτικῇ ἐμβριθείᾳ δέν ἒπαυσαν ἐν τῷ ἐξωτερικῷ πρό πολλοῦ νά ὀνομάζωνται ἓλληνες ἒνεκεν τῆς ἀμελείας τῆς ἑλλην. κυβερνήσεως! Ἐνῷ ἀπ’ ἐναντίας ἂξιοι λειτουργοί τοῦ Ὑψίστου τόν ἲδιον προορισμόν συναισθανόμενοι, καί ἂνευ ἐπιδιώξεως συμφερόντων προσβαλλόντων τινά, μεγάλως δύνανται νά ὠφελήσωσι τήν ἡμετέραν Πατρίδα καί ἀναβιβάσωσιν αὐτήν εἰς τήν προσήκουσαν θέσιν, ἀποστελλόμενοι ὡς ἐφημέριοι καί διδάσκαλοι εἰς τό ἐξωτερικόν.

Ἲσως τις παρατηρήσει ὃτι ἡ ἀποστολή λογίων κληρικῶν εἰς μέν τά ὀρθόδοξα κράτη ἢ ἐκεῖ, ἒνθα εἰσί κέντρα ὀρθοδόξων, εἶναι περιττή, ἀφοῦ ἐκεῖ ὀρθοδόξως διδάσκεται τό Εὐαγγέλιον, εἰς δέ τά μή ὀρθόδοξα, ἐμερίμνησαν ἢδη ὃπου εὑρίσκονται ἓλληνες, ὃπως ἱδρύσωσιν ἐκκλησίας καί προσλάβωσιν ἱερεῖς τελεσιουργούς τῶν θείων μυστηρίων, Εἰς τήν παρατήρησιν ταύτην ἀντιπαρατηροῦμεν, ὃτι πάντα τά ἒθνη πανταχοῦ ἀποστέλλουσιν ἰδίους κληρικούς, ὃπως οὗτοι μεριμνήσωσι καί θρησκευτικῶς περί τῶν ὑπηκόων των, διαθερμαίνοντες ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν τήν πρός τήν πατρίδα ἀγάπην καί ἀφοσίωσιν. Ὃσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τά μή ὀρθόδοξα κράτη, λέγομεν, ὃτι εἰς πολλά μέρη οὒτε ἱερεῖς ἐστάλησαν, οὒτε ἱεροί ναοί ἱδρύθησαν· εἰς ἐκεῖνα δέ τά μέρη ἡ ἑλληνική φιλοπατρία συνέστησε κοινότητας καί ἳδρυσε ναούς καί διατηρεῖ ἱερεῖς, παρατηροῦμεν ὃτι ὡς ἐπί τό πολύ οἱ ἱερεῖς οὗτοι περιορίζονται εἰς τήν ἐκτέλεσιν τῶν θρησκευτικῶν αὑτῶν καθηκόντων ἀδιαφοροῦντες ὃλως περί ἀνωτέρων σκοπῶν. Οἱ ἱερεῖς οὗτοι, οὐδένα δεσμόν ἒχοντες μετ’ ἀνωτέρας τινός ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς, οὐ σπανίως παραίτιοι πολλῶν σκανδάλων γίνονται· πολλάκις μάλιστα σκοπόν ἒχοντες οἱ ἱερεῖς οὗτοι μόνον τήν ἐπισώρευσιν ἀργυρίων, μετά τήν πρόσκτησιν τούτων ζῶσιν ἀνεξαρτήτως βίον λαϊκόν ἐν μέσῃ Εὐρώπῃ. Οἱ τοιοῦτοι ἑπομένως ἱερεῖς οὐ μόνον τόν ἑαυτῶν προορισμόν δέν ἐκπληροῦσιν, ἀλλά γίνονται πολλάκις καί παραίτιοι μεγάλης ζημίας τῇ τε ἐκκλησίᾳ καί τῇ πατρίδι. Ὡς ἐκ τούτου νομίζομεν ὃτι ἡ πολιτεία μετά τῆς ἐκκλησίας συνεννοουμένη δέον νά διοργανώσῃ σύστημα ὡς πρός τάς ἀποστολάς ἱερέων εἰς τό ἐξωτερικόν δυναμένων μεγάλας ὠφελείας νά παράσχωσι τῇ πατρίδι. Αἱ ὠφέλειαι αἱ προκύψουσαι ἒκ τε τῆς μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ κλήρου καί ἐκ τῆς τοιαύτης αὐτοῦ διοργανώσεως ἒσονται ἀνυπολόγιστοι. Ἡ πεῖρα ὢφειλε νά διδάξῃ ἡμᾶς νά μήν παραμελήσωμεν τῆς μεγάλης αὐτῆς δυνάμεως. Μεγάλα ἒθνη, ὑπέροχον ἐν τῷ κόσμῳ θέσιν ἒχοντα, ἒδει νά ὦσιν ὑπογραμμός ὑμῖν. Ἲσως ἐν τοῖς ἒθνεσι τούτοις οἱ τάς τύχας των διευθύνοντες δέν διακρίνονται ἐπί εὐσεβείᾳ καί μεγάλῃ πρός τόν κλῆρον στοργῇ, καί ὃμως οὐ μόνον οὐδαμῶς ὠλιγώρησαν τῆς θρησκευτικῆς ἀγωγῆς τῶν λαῶν, ὦν προΐστανται, ἀλλά καί συστηματικώτερον ταύτην διωργάνωσαν. Γινώσκοντες δέ οἱ τῶν μεγάλων ἐθνῶν ἰθύντορες τήν μεγάλην ἐκπολιτιστικήν τοῦ κλήρου δύναμιν, πανταχοῦ τῆς ὑφηλίου ὑποστηρίζουσι τοῦτον, κερδίζοντες ἐκ τῆς πνευματικῆς ἐργασίας του πολλάκις περισσοτέρας πολιτικάς ὠφελείας ἢ ὃσας διά τῶν στρατιῶν καί τῶν στόλων των. Ἡμεῖς δέ οἱ καυχώμενοι, ὃτι κατέχομεν τήν ἀλήθειαν, οὐ μόνον οὐδέν πράττομεν πρός διάδοσιν ταύτης, ἀλλά καί τούς περί αὐτῆς λέγοντας ἀποκρούομεν, ἐφ’ ᾧ λόγον ἀποδώσομεν τοῖς μακαρίοις ἡμῶν πατράσιν ἐπί τῇ τηλικαύτῃ ἀναλγησίᾳ, ἡ δέ ἱστορία οὐκ ἀγαθά περί ἡμῶν τοῖς μεταγενεστέροις λαλήσει.

__________________________

Γ΄

Περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας.

Ἓν τῶν ζητημάτων, ἃτινα δέον νά ἀπασχολήσωσι τήν προσοχήν τῆς πολιτείας καί ἰδίᾳ τῶν κ. ἀντιπροσώπων τοῦ ἒθνους, εἶναι καί τό περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας. Ἡ ἐκκλησιαστική περιουσία ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων τοῦ χριστιανισμοῦ χρόνων μέχρις ἐσχάτων διηυθύνετο παρά τῶν ἐπισκόπων συμφώνως τοῖς ἱεροῖς κανόσιν (Ἀποστ. καν. λκ΄.). Οἱ ἱεροί κανόνες, οἱ παρά τοῦ ἡμετέρου συντάγματος περιφρουρούμενοι, λεπτομερῶς διαγράφουσι τόν τρόπον διαχειρίσεως τῆς περιουσίας ταύτης, προνοήσαντες περί τῆς πλήρους αὐτῆς ἐξασφαλίσεως. Ὃπως δέ μή ὁ ἐπίσκοπος κατά τό δοκοῦν διαχειρίζηται τήν ἱεράν περιουσίαν, ἀφιερωμένην ἀποκλειστικῶς οὖσαν διά τάς ἀνάγκας τῆς ἐκκλησίας, παραγγέλλεται παρά τῶν ἱερῶν κανόνων νά διορίζῃ οἰκονόμους, δυναμένους μετ’ εὐλαβείας κατά γνώμην τοῦ ἐπισκόπου νά διαχειρίζωνται τήν περιουσίαν ταύτην, οἰκονομοῦντες τάς ἐκκλησιαστικάς ἀνάγκας (Δ΄ Οἰκ. Σύνοδ. καν. κς΄.). Τόσον δ’ ἧν σπουδαία ἡ ἐκπλήρωσις τοῦ καθήκοντος τούτου, ὣστε ἐν περιπτώσει, καθ’ ἣν ὁ Μητροπολίτης ἢ ὁ Ἐπίσκοπος παρέλειπε τήν ἀκριβῆ τούτου ἐκπλήρωσιν, τότε ἐν μέν τῇ Μητροπόλει διώριζεν ὁ Πατριάρχης οἰκονόμον, ἐν δέ τῇ ἐπισκοπῇ ὁ Μητροπολίτης (Ζ΄ Οἰκ. Σύν. καν. ια΄). Ὁ οἰκονόμος δ’ οὗτος ἦν ὑπόχρεως «κατ’ ἐνιαυτόν νά παρατίθηται λόγον τῆς αὑτοῦ διοικήσεως τῷ ἐπισκόπῳ καί ἀποδίδωσιν, εἲτε φανῇ βλάψας ἢ κερδάνας». Ἐν περιπτώσει δέ, καθ’ ἣν οὗτος ἀπέθνησκε, πρίν ἢ δώσῃ τήν ὀφειλόμενην λογοδοσίαν, ὑπεχρεοῦντο πρός τοῦτο οἱ κληρονόμοι αὐτοῦ. (Νομοκ. τίτλ. ι΄, κεφ. α΄). Ὃπως δέ τά κτήματα καί τά τούτων εἰσοδήματα ἐν ασφαλείᾳ ὦσι, τιμίως διαχειριζόμενα, οἱ πρεσβύτεροι καί οἱ διάκονοι τῆς ἐπισκοπῆς εἶχον οὐ μόνον δικαίωμα, ἀλλά καί καθῆκον νά λαμβάνωσιν ἀκριβῆ γνῶσιν ἁπάσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας, ὣστε ἐν περιπτώσει θανάτου τοῦ ἐπισκόπου ὃλος ὁ κλῆρος τῆς ἐπισκοπῆς ἐγίνωσκε τίνα περιουσίαν ἡ ἐκκλησία ἐκέκτητο (Ἀντιοχ. κδ΄), καί ἑπομένως δυσχερῶς ἠδύνατό τις νά σφετεριστῇ τι· ἀνακαλυπτόμενος δέ τις ὡς καταχραστής ἀμμέσως ἢ ἐμμέσως ἀνεθεματίζετο (Τάγρας ζ΄). Τοσαύτη δέ ἡ αὐστηρότης ἐπεκράτει εἰς τήν συντήρησιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας, ὣστε μόνον ἐν μεγίστῃ τῆς ἐκκλησίας ἀνάγκῃ ἐπετρέπετο ἡ ἀπαλλοτρίωσις ἐκκλησιαστικοῦ κτήματος πρός ἐξοικονόμησιν ἐκκλησιαστικῶν ἀναγκῶν. Ἐν τῇ περιστάσει ὃμως ταύτῃ ὁ ἐπίσκοπος ὢφειλε νά συνεννοηθῇ τοῖς πλησιοχώροις ἐπισκόποις, δικαιολογῶν τήν ἐκποίησιν ὡς ἀναγκαίαν καί λαμβάνων τήν τούτων συγκατάθεσιν, ὃπως ἐν τῇ συνερχομένῃ ἐτησίᾳ τοπικῇ συνόδῳ ἀποχρώντως δικαιολογηθῇ ἡ ἐκποίησις (Καρθαγ. λδ΄). Σημειωτέον δέ ὃτι πολλάκις ἐν ταῖς ἐκκλησίαις παρουσιάζοντο ἒκτακτοι ἀνάγκαι, καθ’ ὃσον οὐ μόνον ἡ ἀξιοπρεπής συντήρησις τῶν ἱερῶν ναῶν, τῶν σχολείων, τῶν βιβλιοθηκῶν, καί τῶν ἂλλων πρός μόρφωσιν ἱδρυμάτων, ἦν ἀνατεθειμένη τῇ ἐκκλησίᾳ, ἀλλά καί τά πτωχοκομεῖα, τά ὀρφανοτροφεῖα, τά γηροκομεῖα, τά βρεφοκομεῖα, καί τά ξενοδοχεῖα ὑπό τῆς ἐκκλησίας συνετηροῦντο.

Καί ἂλλαι λεπτομερέστεραι προφυλάξεις ὑπέρ τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας ὑπό τῶν ἱερῶν κανόνων προβλέπονται. Ὃσον δέ ἐπιμελέστερον διεξέρχεταί τις τήν ἐκκλ. ἱστορίαν καί τούς ἱερούς κανόνας, τοσοῦτον θαυμάζει ἀφ’ ἑνός μέν τήν συνετήν πρόνοιαν τῶν ἁγ. Πατέρων ὑπέρ τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας καί τήν εὐσέβειαν τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν αἳτινες ἐπεκύρωσαν τούς ἱερούς ἐκείνους νόμους καί μέχρις ἐσχάτων ἐπροστάτευσαν τούτους, ἀφ’ ἑτέρου δέ τήν σημερινήν ἀνευλάβειαν καί ἀστοργίαν ἡμῶν πρός τε τούς ἱερούς κανόνας καί τήν ἱεράν περιουσίαν. Πάντες γνωρίζομεν καί ἀναμολογοῦμεν, ὃτι καί κατά τοῦτο καθυστεροῦμεν οὐ μόνον τῶν Πατέρων ἡμῶν, ἀλλά καί τῶν ἂλλων ἐκκλησιῶν. Πρός μικράν ἐπανόρθωσιν τοῦ κακοῦ τούτου προτείνομεν τάδε·

Ἡ ἐκκλησιαστική περιουσία δύναται νά διαιρεθῇ εἰς μοναστηριακήν περιουσίαν καί εἰς περιουσίαν τῶν ἐνοριακῶν ναῶν.

Ἐκτός τῶν ἐν Ἑπτανήσῳ καί Θεσσαλίᾳ ἱερῶν μονῶν ὑπῆρχον ἐν τῷ Κράτει 543 μοναί μετά τήν ἐκ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 21 ἀποκατάστασιν. Ἑκάστη τούτων ἐκέκτητο κατά τό μᾶλλον καί ἧττον ἀρκετήν περιουσίαν δυναμένην νά συντηρήσῃ καί ἑαυτήν καί ἒρχηται ἐνταυτῷ καί ὡς ἀρωγός εἰς τάς πολλαπλάς τῆς ἐκκλησίας ἀνάγκας. Ἡ πολιτεία ὃμως ἃμα τῇ συστάσει αὐτῆς, οὐδόλως λαβοῦσα ὑπ’ ὂψιν τούς ἱερούς τῆς Ἐκκλησίας Κανόνας, τήν ἀρχαίαν τῆς Ἐκκλησίας διοίκησιν καί τάξιν, καί τόν τρόπον καθ’ ὃν ἀλλαχοῦ αἱ μοναί συντηροῦνται καί τά εἰσοδήματα αὐτῶν χρησιμοποιοῦνται, δι’ ἑνός διατάγματος ἐκ τῶν 543 ἱερῶν μονῶν διέλυσε τάς 412. Ἐνταῦθα δέν προτιθέμεθα νά ἐκθέσωμεν οὒτε τόν τρόπον τῆς διατάξεως, οὒτε τόν τρόπον τῆς ἐκποιήσεως τῶν κινητῶν καί ἀκινήτων κτημάτων τῶν ἱερῶν μονῶν, οὒτε τήν χρησιμοποίησιν τοῦ τιμήματος. Τοῦτο μόνον ἀρκούμεθα νά εἲπωμεν, ὃτι πάντα ταῦτα ἐγένοντο τοσοῦτον σκανδαλωδῶς καί μετά τηλικαύτης ἀνευλαβείας, ὣστε οἱ ταῦτα ἐνεργήσαντες ἠδύναντο νά θεωρηθῶσι μᾶλλον ὡς κατακτηταί ἀλλόφυλλοι καί ἑτερόθρησκοι ἢ ὡς χριστιανοί αὐτόχθονες καί ὀρθόδοξοι.

Μετά τήν διάλυσιν τῶν 412 ἱερῶν μονῶν ὑπελείφθησαν 131, ἐκτός τῶν ἐν Ἑπτανήσῳ καί Θεσσαλίᾳ, ἀνερχομένων καί τούτων εἰς 72, θεωρηθεῖσαι ὡς δυνάμεναι νά συντηρηθῶσι καί βιώσωσι. Δυστυχῶς ὃμως τό ἐξευρεθέν νέον τῆς διοικήσεως τῶν μονῶν τούτων σύστημα εἶναι τοσοῦτον πλημμελές, ὣστε ἐάν δέν ληφθῇ ἒγκαιρος περί τούτων πρόνοια, μικρόν κατά μικρόν καί αὗται διαλυθήσονται πρός μεγάλην ζημίαν τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Ἒθνους, καί χωρίς νά προκύψῃ οὐδεμίᾳ ὠφέλεια ὑπέρ τῆς πολιτείας ἢ τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ κανονισμός ὁ διέπων τά τῆς διοικήσεως τῶν Μονῶν ἐπεκυρώθη διά Β. διατάγματος τοῦ 1859, τοῦ καταστατικοῦ νόμου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου λέγοντος μόνον, ὃτι ὁ ἐπίσκοπος «προσέχει εἰς τήν πνευματικήν κατάστασιν τῶν ἱερῶν μοναστηρίων καί εἰς τήν κατά τούς μοναστηριακούς ὃρους διαγωγήν τῶν ἐν αὐτοῖς μοναζόντων, πρός δέ καί εἰς τήν εὐτρέπειαν τῶν ἐν αὐτοῖς ναῶν» (Νόμος Σ΄ ἀριθ. Η.). Ἐνῷ δέ ἡ κατά τούς ἱερούς κανόνας διαχείρησις τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας εἶχεν ἀνατεθῆ εἰς τούς Ἐπισκόπους, ἀφῃρέθη νῦν ὃλως ἀπ’ αὐτῶν, ἀνατεθεῖσα εἰς τριμελές συμβούλιον, ἡγουμενοσυμβούλιον καλούμενον, ὃπερ διά φανερᾶς ψηφοφορίας ἐκλέγεται ἐκ τῆς πλειονότητος τῶν μοναχῶν, ἀφαιρεθείσης παρά τῶν ἐπισκόπων διά νεωτέρου διατάγματος καί αὐτῆς τῆς ἐξελέγξεως τῶν ἀπολογισμῶν καί προϋπολογισμῶν, καί ἀνατεθείσης καί ταύτης εἰς τριμελῆ ἐκ κοσμικῶν ἐπιτροπήν.

Ἲσως τις παρατηρήσει, ὃτι διά τοῦ τρόπου τούτου κάλλιον αἱ μοναί διευθύνονται, ἡ δ’ ἐκκλησιαστική περιουσία διατελεῖ μᾶλλον ἐξησφαλισμένη. Μετά θλίψεως παρατηροῦμεν ὃτι ἡ παρατήρησις δέν εἶναι ὀρθή. Εἶναι γνωστόν ὃτι τό εἰσόδημα τῶν μή διαλυθεισῶν μονῶν ἀνέρχεται εἰς πολλάς ἑκατοντάδας χιλιάδων δραχμῶν, ὁ δ’ ἀριθμός τῶν μοναχῶν ἐλάχιστος ὢν ὁσημέραι ἐλαττοῦται. Ἐνῷ δ’ εἰς προγενεστέρας ἐποχάς οὐ μόνον ἐπήρκουν τά μοναστηριακά εἰσοδήματα πρός διατροφήν τετραπλασίων μοναχῶν, ἀλλά καί πλεῖσται ὃσαι ἀγαθοεργίαι ἐξετελοῦντο, ἢδη ὁ μικρός οὗτος τῶν μοναχῶν ἀριθμός πένεται, στερούμενος πολλάκις καί τῶν ἀπαραιτήτων ἀναγκαίων. Χρέη δέ, ὃλως ἂγνωστα ἂλλοτε ταῖς μοναῖς, ἢδη καταθλίβουσιν αὐτάς, καί παραλυσία ἀπίστευτος διακρίνει τάς πλείστας ἐκ τῶν ἂλλοτε τόσον καλῶς συντεταγμένων ἱερῶν κοινοτήτων. Τά εἰσοδήματα τῶν πλουσιωτέρων μονῶν ἀντί νά χρησιμοποιῶνται εἰς ἀνάγκας ἐκκλησιαστικάς, κατασωτεύονται εἰς συνδρομάς καί βοηθείας ἀνθρώπων, οὐδεμίαν πολλάκις ἐχόντων ἀνάγκην βοηθείας, εἰς ἐκπαίδευσιν νέων πᾶν ἂλλο ἢ εὐσεβῶν, ἐκπαιδευομένων δαπάνῃ τῶν μονῶν εἰς πᾶσαν ἂλλην ἐπιστήμην ἐκτός τῆς Θεολογίας. Ἀφ’ ὃτου δέ ἐτέθη εἰς ἐνέργειαν τό σχετικόν ἂρθρον τοῦ διατάγματος «περί διοικήσεως τῶν διατηρουμένων μοναστηρίων καί περί διαχειρίσεως τῆς περιουσίας αὐτῶν», ἡ διαίρεσις, ἡ πηγή αὓτη τῆς καταστροφῆς, ἐκραταιώθη ἐν ταῖς μοναῖς, οἱ δέ μοναχοί εἰς δύο ἐχθρικά στρατόπεδα διαιρούμενοι ἀλληλομαχοῦσι, περί οὐδενός ἂλλου μεριμνῶντες ἢ περί τῆς ἐκπορθήσεως τῆς ἐξουσίας, τῆς μέν ἰσχυούσης μερίδος καταπιεζούσης τήν ἀποτυχοῦσαν καί κατασπαθιζούσης την ἐκκλ. περιουσίαν πρός ἐδραίωσιν αὑτῆς ἐν τῇ ἀρχῇ· τῆς δέ ἀποτυχούσης μετερχομένης πᾶν μέσον πρός ἀνατροπήν τῶν τά τῆς μονῆς διευθυνόντων. Ἐντεῦθεν καί ἐξ ὃσων ἂλλων ἀδυνατοῦμεν ἐνταῦθα νά μνημονεύσωμεν, γοργῷ τῷ βήματι αἱ Μοναί βαίνουσιν εἰς τελείαν ἀποσύνθεσιν, ἀποδειχθείσης τῆς μέν διοικήσεως τούτων κατά τό Β. διάταγμα καταστρεπτικῆς, τῆς δέ ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας διασκορπιζομένης ἂνευ λόγου καί ἂνευ σκοποῦ.

Ἀλλά μή καί ἡ ἐκκλησιαστική περιουσία τῶν ἐνοριακῶν ναῶν εἶναι εἰς καλλιτέραν κατάστασιν; Κατά τάς ἀπαισίας τῆς δουλείας ἡμέρας ἐκ τοῦ εἰσοδήματος τοῦ περιαγομένου δίσκου ἐν τοῖς ναοῖς διετηροῦντο τό σχολεῖον, τό νοσοκομεῖον, οἱ ἱερεῖς, οἱ διάκονοι, οἱ ψάλται, αὐτή ἡ Ἐκκλησία, ἣτις καί ἐτέλει ἲδιον φόρο, ἐμβατίκιον. Καί σήμερον διά τοῦ περιαγομένου δίσκου ἐν τοῖς Ναοῖς διατηροῦνται πάντα τά ἐν τῇ Τουρκίᾳ ἀκμάζοντα σχολεῖα, τά δημοτικά, τά σχολαρχεῖα, τά γυμνάσια, τά παρθεναγωγεῖα, τά νοσοκομεῖα καί τά λοιπά τῆς φιλανθρωπίας καταστήματα. Πρό τῆς ἑνώσεως τῆς Θεσσαλίας, ἒλεγεν ἡμῖν ἀγαθός ἱεράρχης, μή εὑρισκόμενος νῦν ἐν τῇ παρούσῃ ζωῇ, ὃτι διά τῶν δίσκων διετηροῦντο ὃλα τά ἐκπαιδευτικά καί φιλανθρωπικά καταστἠματα, καί οἱ ἱεροί ναοί τότε ηὐπόρουν· καί ταῦτα, τῶν χριστιανῶν προσφερόντων παράδες· νῦν δ’ ὃτε ἐξέλιπον οἱ παράδες καί ἀντικατεστάθησαν διά τῶν δεκαλέπτων καί πενταλέπτων, αἱ Ἐκκλησίαι περιῆλθον εἰς τήν ἐσχάτην ἒνδειαν, μή ἒχουσαι πολλάκις οὐδέ κηρόν, οὐδέ λίβανον, οὐδ’ ἒλαιον. Πόθεν ἆρά γε προέρχεται ἡ τοιαύτη κατάστασις; Ἐκ τοῦ ἐπικρατοῦντος συστήματος, καθ’ ὃ τήν διεύθυνσιν τῶν οἰκονομικῶν τοῦ ναοῦ ἀναλαμβάνει οὐχί ὁ τίμιος καί ὁ εὐσεβής. ἀλλ’ ὁ ἒχων πλείονας τάς ψήφους καί ἀνήκων εἰς τό κόμμα, ὃστις πρός ἀντιμισθίαν τῶν ἐκδουλεύσεών του εἰς τήν ἐπικρατήσασαν πολιτικήν μερίδα ἀρκεῖται καί μέ τό ῥουσφέτιον τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ συμβούλου. Πολλάκις ἐπανελήφθη, καί πάντες γινώσκομεν, ὃτι ὁ θεσμός τῶν ἐκκλησιαστικῶν συμβουλίων κατά τό πλεῖστον ἀπέτυχε, σπανίων ἐξαιρέσεων ὑπαρχουσῶν, καθ’ ἃς οἱ ἐκκλησιαστικοί σύμβουλοι εὐλαβῶς διαχειρίζονται τήν ἐκκλησιαστικήν περιουσίαν. Ἑπομένως καί ὁ δεύτερος οὗτος πόρος τῆς Ἐκκλησίας βαθέως περικείρεται πρός βλάβην αὐτῆς καί πρός οὐδεμίαν ὠφέλειαν τῆς πολιτείας.

Ἡ κατάστασις λοιπόν αὓτη δέον νά μή διαφύγῃ τήν ὀξυδέρκειαν τῶν συγκροτούντων τήν παροῦσαν βουλήν, ἀλλά νά προκαλέσῃ τήν σύντονον αὐτῶν μέριμναν πρός βελτίωσιν τῶν καθ’ ἡμᾶς ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων.

Πρός τοῦτο προτείνομεν τά ἐξῆς·

Ὃσον μέν ἀφορᾷ εἰς τήν μοναστηριακήν διοίκησιν, δέον νά ἐπανέλθωμεν εἰς τό ἀρχαῖον καθεστώς, τῶν κατά τόπους ἐπισκόπων ἐκλεγόντων τους ἡγουμένους ὡς διοικητάς τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας καί πνευματικούς πατέρας τῶν μοναζόντων, ὑπό τούτων τῷ ἐπισκόπῳ ὑποδεικνυμένους. Ἐάν δέ ποτε, ὃπερ ἀπευχόμεθα ἐπίσκοπός τις τοῦ δικαιώματος τούτου φανῇ καταχρώμενος, ἐγκρίνων εἰς ἡγούμενον οὐχί τόν κάλλιστον, τότε ἡ Σύνοδος ἀναλαμβάνει τό ἐπισκοπικόν δικαίωμα μετά προηγουμένην ἀνάκρισιν καί διορίζει ὃν ἐάν ἐγκρίνῃ ὑπό τῶν πατέρων ὑποδεικνύμενον. ὃσον δ’ ἀφορᾷ εἰς τήν διαχείρισιν τῆς μοναστηριακῆς περιουσίας, καί αὓτη δέον συμφώνως τοῖς ἱεροῖς κανόσι νά τεθῇ ὑπό τήν ἂμεσον ἐπίβλεψιν καί ἐξέλεγξιν τῶν ἐπισκόπων, δικαιουμένης καί τῆς πολιτείας νά ἐπιβλέπῃ ταύτην καί ἐξελέγχῃ, ὁσάκις ἂν νομίζῃ τοῦτο εὒλογον, τούς διαχειριζομένους αὐτήν. Αὐτό τοῦτο δέον νά τεθῇ εἰς ἐνέργειαν, ὃσον ἀφορᾷ καί τήν τῶν ἐνοριακῶν ναῶν περιουσίαν, τῶν ἐπισκόπων ἐχόντων καί ἐπ’ αὐτῆς τήν ἂμεσον ἐπίβλεψιν καί ἐξέλεγξιν, μή ἀποκλειομένης ὃμως τῆς κυβερνητικῆς ἐπιβλέψεως καί ἐξελέγξεως. 

Τάς ἀνωτέρω σκέψεις περί διοικήσεως τῆς ἐκκλησίας, περί μορφώσεως τοῦ ἱεροῦ κλήρου καί περί χρησιμοποιήσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας, ὑποβάλλοντες τοῖς κ. ἀντιπροσώποις τοῦ ἒθνους, οὐδόλως ἀξιοῦμεν, ὃτι εἰσίν ἀλάνθαστοι· τοὐναντίον μάλιστα ὑπό πολλῶν μεριμνῶν περικυκλούμενοι, θεωροῦμεν ταύτας ἐλλιπεῖς καί δεομένας συμπληρώσεως καί ἐπεξεργασίας. Ἐκεῖνο ὃμως, ὃπερ διά τῆς δημοσιεύσεως τούτων ἐπιδιώκομεν, εἶναι ἒνθεν μέν ἡ ἒφεσις ὃπως ἲδωμεν τήν ἁγίαν ἡμῶν Ἐκκλησίαν κατέχουσαν τήν προσήκουσαν θέσιν, καί τόν ἱερόν κλῆρον ἀνερχόμενον εἰς τόν ἡψηλόν αὑτοῦ προορισμόν, ἒνθεν δέ ὃπως διεγείρωμεν τήν προσοχήν τῶν δυναμένων νά προκαλἐσωμεν συζήτησιν ἐπί τῶν σπουδαίων τούτων ἀντικειμένων, ἣτις γενομένη μετ’ εὐλαβείας ὀφειλομένης εἰς τήν ἁγίαν ἡμῶν Ἐκκλησίαν πολλῶν ἀγαθῶν ἒσται πρόξενος, κωλύουσα μέν τήν πρός τήν κατωφέρειαν κατάβασιν τοῦ ἒθνους, παρέχουσα δέ πολλά ἀγαθά τῇ πατρίδι τῇ τοσοῦτον στενῶς καί ἀδιαρρήκτως συνδεδεμένῃ μετά τῆς ἁγίας ἡμῶν Ἐκκλησίας.

Ἐγράφομεν ἐν Ἀθήναις τῇ 24 Μαΐου 1892

† Ὁ Ἀθηνῶν ΓΕΡΜΑΝΟΣ